معانی: از دو جملهٔ خبری اسمیه تشکیل شده که دلالت بر ثبوت دارد و غرض ارشاد، تحذیر و بیان عاقبت است به خاطر اشتراک در خبری بودن جملات وصل صورت گرفته است. ایجاز قصر وجود دارد.
بیان: لفظ «امر» کنایه از مرگ (کنایه از موصوف) و نیز لفظ «اصطحاب» مجاز از عمر آدمی (به علاقه جزئیت) است.
بدیع: میان «قریبٌ و قلیلٌ» صنعت «موازنه» به کارگرفته شده است.

6. 6. ۱۸٫ ۶٫ ترجمه حکمت

امام (×) فرمود: «مرگ نزدیک است، و همراهی خویشان و دوستان بسیار ناچیز است.»

7. 7. ۱۸٫ ۶٫ شرح

مقصود امام (×) از فرمان خدا مرگ است که فرا رسیدنش نزدیک و منظور از همراهى با هم بودن در دنیاست که اندک است. امام (×) این حکمت را بنا بر اینکه مرگ و جدایی نزدیک است و رفاقت در دنیا اندک است و این سخن را در مقام ترغیب بر حسن معاشرت و ترک منافرت بیان فرمودهاند، پس دلبستگی به دنیا شایسته نیست.

19. 19. ۶٫ حکمت شماره ۱۶۹: آینده نگرى (اخلاقى، اعتقادى)

19. 19. ۱۹٫ ۶٫ متن حکمت

«قَدْ أَضَاءَ الصُّبْحُ لِذِى عَیْنَیْنِ.»

2. 2. ۱۹ .۶٫ توضیحات صرفی

ذی: اسم خمسه، مفرد، مذکر، معرب با اعراب فرعی.

3. 3. ۱۹٫ ۶٫ توضیحات نحوی

قَدْ أضاءَ: فعل ماضی. الصبحُ: فاعل و مرفوع با اعراب ظاهری. لِذِى: جار و مجرور با اعراب فرعی.
عَیْنَیْنِ: مضاف الیه، مجرور با اعراب فرعی.

4. 4. ۱۹٫ ۶٫ توضیحات بلاغی

معانی: از جملهٔ خبری فعلیه تشکیل شده و غرض، ارشاد مخاطب است.
بیان: استعارهٔ تمثیلیه به کار رفته است.^[۱۶۲]

5. 5. ۱۹٫ ۶٫ ترجمه حکمت

امام (×) فرمود: «صبحگاهان براى آن که دو چشم بینا دارد روشن است.»

6. 6. ۱۹٫ ۶٫ شرح

امام (×) از «صبح» معنای راه خدا و صفت روشنی را برای آشکار بودن راه خدا به وسیله راهنمایی پیامبران استعاره آورده است تا به این وسیله مردم را به پیروی از راه حق که چون صبحی روشن است ترغیب نماید. گویا کسى در موردى پرسیده است و آن حضرت یک بار و یا بیشتر شرح داده و او بیشتر توضیح خواسته است و امام (×) این جمله را در جواب آن شخص فرموده یعنى من حق را براى تو روشن ساختم اگر داراى بینش باشی. هم چنین از لفظ «عینین» معنای علم و عمل نیز برداشت شده است.^[۱۶۳] این حکمت هم چنین از جمله سخنان امام است که به صورت مثل نیز به کار گرفته میشود در مورد کاری که کاملاً واضح و آشکار باشد و منظور از این حکمت مشخص بودن مسئلهٔ خلافت است که در واقعهٔ غدیر بیان شده است.^[۱۶۴]

20. 20. ۶٫ حکمت شماره ۱۷۰: ضرورت ترک گناه (اخلاقى)

20. 20. ۲۰٫ ۶٫ متن حکمت

«تَرْکُ الذَّنْبِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ الْتوبه.»

2. 2. ۲۰٫ ۶٫ توضیحات صرفی

التوبه: اسم، مفرد، مونث، معرفه، جامد، معرب.

وی در رد این دید گاه که دین اساساً شناخت امور فوق طبیعی است، باور دارد که انسانهای ابتدایی به طور متعارف دو جهان مختلف یعنی جهان طبیعت و جهان فوق طبیعی را نمی فهمد. انسانهای ابتدایی، تمام پدیده ها را غیر عادی و معجزه میدانند. تقسیم جهان به طبیعی و فوق طبیعی به انسانهای متمدن و فضای فکری بشر کنونی مربوط میشود؛زیرا این انسانها از قوانین علوم طبیعی متاثرند.
در رد نظریه دوم، دورکیم معتقد است که حقیقت دین اعتقاد به وجود خدایی برتر و فوق طبیعی نیست، زیرا ادیانی وجود دارند که در آنها اعتقاد به خدا نیست. به عنوان مثال در بودیسم اعتقاد به خدا وجود ندارد. ^[۱۵۱]
دورکیم میگوید:
«چیزی که به نظر میرسد، به راستی ویژگی عقاید و آیینهای دینی است، نه عنصر فوق طبیعی، [بلکه]مفهوم مقدس است. واین مفهوم با فوق طبیعی کاملا متفاوت است».^[۱۵۲]
ذات دین به نظر دورکیم عبارت است از تقسیم جهان به دو دسته نمودهای مقدس و غیر مقدس.^[۱۵۳]این تقسیم جهان و تمایز شی مقدس از نامقدس ویژگی خاص تفکر دینی است که در جامعه اتفاق میافتد، و در واقع اساس دین را تشکیل میدهد.اشیای مقدس، همیشه برتر، قدرتمند، دارای ممنوعیت برای تماس معمول و شایسته احترام فراوان دانسته میشوند.اشیای غیر مقدس و دنیایی بر خلاف امور مقدس ، به زندگی معمولی و عملی روز مره مربوط میشوند^[۱۵۴]. ریشه اشیای مقدس قبل از هرچیز به نیروی جمعی که تصوری از جامعه است، مربوط میشود. به زعم دورکیم، مفهوم مقدس دوچیز« ذاتا متناقض» رادر خود دارد:

«تقدس به یک معنا منع شدگی است، آستانی است که کسی را دلیری تجاوز بدان نیست؛ ونیز به معنای دوست داشتنی و گرامی است».^[۱۵۵]
ازنظر دورکیم در حقیقت مهمترین خصیصه امر مقدس توانایی آن در ایجادخوف است و از اینجاست نیروی وادارنده آن در مورد رفتار انسانی، و تقویتی که ارزشهای اخلاقی گروه پرستنده را میکند.^[۱۵۶]
«مفهوم مقدس جدا از هراس، یا لااقل حرمتی که ما را از آن دور میکند ومیان ما و آن فاصله میاندازد، الهام بخش ماست، متعلق عشق و آرزوی ماست و ما متمایل بدان و در جستجویش هستیم. پس ایندو همان احساس دو گانه ای است که متناقض مینماید».^[۱۵۷]
از تعریف دورکیم از دین میتوان در یافت که تفاوت میان اشیای مقدس و نامقدس و ارتقادادن برخی از وجوه زندگی اجتماعی به سطح امر مقدس، برای تعریف دین شرط لازم است ولی کافی نیست، بلکه سه شرط دیگر ضروری است :
۱.باید یک سری باورهای دینی توسعه یابد. این اعتقادات، تصاویری هستند که نشان دهنده ی طبیعت امور مقدس و استمرار دهنده روابطی است که با یکدیگر و حتی با امور نامقدس دارند؛
۲.یکسری آداب دینی لازم است. قواعدی وجود دارد که افراد چگونه باید در محضر امور مقدس رفتار کنند؛
۳.دین نیاز به کلیسایی دارد که در آن، اجتماع مؤمنان به وجود آید.^[۱۵۸]
بنابر این در تعریفی که دورکیم از دین ارائه می دهد و در فصل اول آن را بیان کردیم روابط درونی میان امور مقدس، اعتقادات، اعمال و کلیسا وجود دارد.ایشان اولین عنصر دین را امر مقدس می داند.
غرض دور کیم از به کار بردن واژه کلیسا در تعریف دین، سلسله مراتب خاص یا روحانیت نیست، بلکه منظورش سازمان اجتماعی منظم معتقدان است که اعمال اجتماعی مربوط به دین، در حیطه چنین سازمانی انجام میگیرد.^[۱۵۹]اوکلیسا رادومین عنصر دین میداند و درباره اهمیت آن میگوید:
« اهمیت ذاتی دومین عنصری که بدین سان در تعریف ما جای میگیرد از اولی کمتر نیست، زیرا با نشان دادن اینکه فکرت دین از فکرت کلیسا [یا امت]جدانشدنی است این احساس را به خواننده میدهد که دین باید چیزی به حد اعلاء جمعی باشد».^[۱۶۰]
دورکیم در تعریف دین، قصد دارد باآوردن امور مقدس، شرط لزوم ماوراءالطبیعی بودن دین را از میان بردارد و دیگر، با اشاره به مفروض گرفتن وجود یک اجتماع اخلاقی برای دین، آن را از انواع دیگر شبه دین، خصوصا« جادو» متمایز سازد.^[۱۶۱]
بر اساس تعریفی که دورکیم از دین ارائه میدهد ابعاد دین نیز روشن میشود.از نظر او دین فقط نظامی از باور داشتها و مفاهیم نیست ؛زیرا دین نظام عمل نیز هست و در بر گیرنده مناسک عملی است ؛اعمال و مناسک مربوط به امر روحانی و مقدس که موجب میشود مؤمنان در کلیساها و سایر پرستشگاههای دینی که اجتماع و ماوای اخلاقی مومنان است جمع شوند. ^[۱۶۲]
۱-۱- دورکیم و بعد مناسکی دین
دورکیم در صور ابتدایی حیات دینی در کتاب سوم تحت عنوان نگرههای مناسکی دین، طی پنج فصل به بعد مناسکی دین پرداخته است. فصل اول به بررسی آیین عبادی منفی و کارکردهای مناسک زاهدانه اختصاص دارد. هر آیین عبادی دو جنبه دارد: یکی مثبت، دیگری منفی. فصل نخست، ماهیت و کارکرد آیین عبادی منفی را بررسی می‌کند.او بیان میکند که در هر دینی، موجودات به لاهوتی و ناسوتی تقسیم می‌شوند واز آنجا که نقش این مناسک پیشگیری از آمیختگی و مجاورت یابیهای نابجا و جلوگیری از تداخل یکی از این دو حوزه در دیگری است، پس قواعدی که صادر میکنند ناگزیر جنبه پرهیز خواهد داشت از این رو در هر آیینی شاهد مناسک عبادی خاصی هستیم که هدف آنها فقط این است که آنان از دست زدن به بعضی اعمال بپرهیزند؛ پس همه این مناسک به شکل محرمات و ممنوعیت‌ها یا چنانکه در زبان جاری مردم‌نگاری گفته می‌شود، به شکل تابو‌هاست. واژه تابو، در زبان مردم پولی‌نه‌زی به کار می‌رود و مقصود از آن بیان نهاد اجتماعی ویژه‌ای است که برخی چیزها را از معرض استفاده عمومی خارج می‌کند. ^[۱۶۳]پرهیز از خوردن پاره‌ای اشیاء یا خودداری از انجام کارهایی خاص یا روزه‌ گرفتن، بیداری کشیدن اعتکاف و خاموشی، همه نمونه‌هایی از پرهیزهای عبادیاند. کیش عبادی منفی وسیله ای برای رسیدن به کیش عبادی مثبت است. البته این کیش عبادی منفی به این هدف اکتفا نمی کند که باشندههای لاهوتی را از تماسهای دنیوی و عادی بر کنار بدارد؛بلکه بر شخص خود مؤمن نیز اثر میگذارد و رفتار و حالات او را به صورت مثبت به دلخواه خود تغییر میدهد وی با دوری گزیدن از دنیای ناسوت ، به امر لاهوتی نزدیک شده است . پس مناسک منفی هم درست مانند مناسک مثبت توانهای مؤثر و کار آمدی در بشر ایجاد میکند ؛ هر دو میتوانند توان دینی افراد را بالا ببرند.^[۱۶۴] در واقع عظمت آدمی بسته به این است که با درد و رنج چگونه روبه‌رو می‌شود. مقام ‌آدمی هنگامی به بلندترین نقطه‌اش می‌رسد که بتواند چنان بر طبع خویش مسلط شود که آن را در جهتی خلاف آنچه به طور عادی و خود انگیخته ممکن بود در پیش گیرد، براند و مهارش را در دست داشته باشد و بشر از این راه میان همه دیگر آفریده‌ها مقامی منحصر به فرد پیدا می‌کند، چرا که آن آفریده‌ها کورکورانه به همان راهی می‌روند که لذات و خوشی‌ها آنها را بدان می‌کشاند؛ بشر با این کار، پایگاهی خاص خودش در جهان به دست می‌آورد. درد کشیدن نشانه آن است که برخی از پیوندهایی که آدمی را به جهان ناسوت مرتبط می‌کردند گسسته شده است.^[۱۶۵]اعمال زاهدانه مختلف به بشر می‌آموزند برای آنکه خدایان در زندگی وی مقامی شایسته خویش داشته باشند از منافع ناسوتی اش بگذرد از این رو اینگونه محرومیت‌ها نوعی مکتب خودسازی و آزمودگی برای بشرند و باز به همین دلیل است که زاهدان نمونه اعلای چنین از خودگذشتگی هستند زیرا وجود چنین اشخاصی در حکم الگوهای زنده‌ای برای تشویق دیگران به این گونه آزمون‌هاست. البته زهد نیز تنها به هدفهای دینی خدمت نمی کند و در اینجا هم، مانند جاهای دیگر، علایق دینی فقط قالب نمادین بیان علایق اجتماعی و اخلاقی‌اند.^[۱۶۶]
فصل دوم از کتاب سوم، در پی تبیین نوع دیگری از مناسک است که دورکیم آن را کیش عبادی مثبت می‌نامد. مناسک مثبت به طور کلی هسته مراسم را تشکیل میدهد و واسطه پیوستن به الوهیت است. در توتمیسم استرالیا یی، مناسک مثبت نوعاً در دو مرحله سازمان داده میشوددر اولی مناسکی به نمایش گذاشته میشود که نشان کامیابی حیوان یا گیاهی است که توتم است به دنبال آن فعالیت مناسک رسمی موقتاًبه حال تعلیق در میآید، گرچه حالتهای شور دینی در حد بالای خود باقی میماند. در مرحله نهایی مراسم، قسمتی از توتم طبق مناسک خاص خورده میشود و آوازهایی در ستایش دستاوردهای درخشان اعضای در گذشته قبیله، اعم از انسان یا غیر انسان خوانده میشود.این عمل سرچشمه رسم قربانی کردن است که در ادیان پیشرفته تر نقش برجسته ای دارد.^[۱۶۷]به نظر دورکیم آیین قربانی، نوعی از آیین عبادی مثبت است. به نظر او نخستین کسی که توانست تلقی سنتی درباره این آیین را متزلزل سازد، رابرتسون اسمیت بود. تا زمان او، همه خیال می‌کردند قربانی کردن نوعی باج دادن یا بزرگداشت اجباری یا از سر لطف است. اما او نشان داد که این تبیین، دو خصلت اساسی کیش عبادی را در نظر نمی‏گیرد: نخست آنکه همواره در قربانی بحث بر سر نوعی غذاست و دوم آنکه این غذا چنان است که هم مؤمنان نذرکننده‌اش در آن مشارکت دارند و هم در همان حال، خدایی که غذا نذر او شده است.^[۱۶۸] دورکیم در امتداد کار اسمیت می‌کوشد تا کارکرد دقیق‌تر آیین قربانی را توضیح دهد. اگر بخواهیم از منظر تازه‌ای به آیین قربانی بنگریم، می‌توان آن را تلاش برای یکی شدن با خدا از راه تغذیه بدانیم…. قربانی‌کنندگان با تخصیص سهمی از قربانی خود به خدا و خوردن سهم دیگری از آن با خدا همسفره می‌شوند و بدین طریق گامی به سوی هم گوهر شدن با او برمی‌دارند. به عبارت دیگر قربانی نوعی شیوه همذات شدن است ، مؤمن با فرو بردن یک عنصر لاهوتی با خدای خودش همذات میشود.
اما چرا باید بشر چیزی را بیافریند، آنگاه او را بپرستد و به درگاهش قربانی کند و بخواهد با او همذات گردد؟ پاسخ دورکیم آن است که وجود خدایان که نماد جامعه‌اند، برای حیات اخلاقی جامعه لازم است. از این رو، میان الوهیت و پرستندگانش نوهی تبادل خدمات وجود دارد که به طور متقابل یکدیگر را مقید میسازند. قاعده duo ut desیعنی میدهم تا تو هم بدهی همانا مکانیسم نظام قربانی گذار، یا به طور کلی تر، تمامی کیش عبادی مثبت را، به شیوه ای ضمنی بیان میکند.به نظر دورکیم اصل لاهوتی چیزی جز صورت جوهریت یافته و دگرگون شده جامعه نیست لذا حرفی را که درباره الوهیت گفتیم درباره جامعه هم تکرار میشود. خدایان نیز مانند جامعه جز در آگاهی افراد و وجدانهای بشری جایی ندارد. اگر افراد نباشند، خدایان نیستند، اما اگر خدایان نیز نباشند، جامعه از میان می‌رود و انسجام گروهی و قواعد اخلاقی که لازمه زیست انسانی است ، نابود می‌گردد.^[۱۶۹] از نظر دورکیم تشریفات دینی هر قدر هم کم اهمیت باشند، اجتماع را به حرکت در می‌آورند؛ گروههایی از مردم را برای برگزاری این جشنها گرد هم میآورند. پس نخستین اثر آنها این است که افراد را به هم نزدیک میکنند ، بر تماس هایشان با یکدیگر میافزایند و صمیمیت بیشتری بینشان ایجاد میکنند.^[۱۷۰]
فصل سوم مناسک تقلیدی را بیان میکند که نوع دیگر از مناسک عبادی مثبت است که از نظر دورکیم هدف از برگزاری آنها یا تکمیل مناسک اول یا تشدید آثار آنهاست.این دسته از مناسک عبارت است از فریادهایی که منظور از آنها تقلید کردنِ جانور توتمی در حالتها و جنبه های متفاوت آن است ؛ به همین دلیل دورکیم این گونه مناسک را مناسک تقلیدی مینامد. ^[۱۷۱]اصلی که مبنای همه اینها را تشکیل میدهد از اصول بنیانی چیزی است که علی العموم و به صورت نابجا جادوی سمپاتیک نامیده میشود این اصول به طور معمول به دواصل بر میگردند. اصل نخست میگوید که :هر آزاری که به شیء برسد به هر آنچه که با آن شیءرابطههای از نوع مجاورت یا با وی هر نوع همبستگی داشته باشد نیز میرسد.بنابراین از نظر دورکیم بنابر اصل سرایت، آن آزاری که به جزیی از یک چیز وارد میشود به کل آن نیز وارد خواهد شد. اصل دوم این است که همانند همانند را تولید میکند. بنابر این اصل، تقلید یا نمایش یک موجود یا یک حالت به تولید همان موجود یا حالت میانجامد. ^[۱۷۲]به اعتقاد دورکیم مناسک مورد بحث علاوه بر اثری که بنابه اعتقاد مردم ممکن است روی بازتولید نوع توتمی داشته باشند، تاثیری عمیق روی مؤمنانی که در آن شرکت میکنند نیز دارند.و احساسی از خشنودی و آسودگی پیدا میکنند.در واقع آنها توان روحی خود را بازسازی میکنند.^[۱۷۳]
فصل چهارم، نوع دیگری از مناسک عبادی را بررسی می‌کند که مناسک نمایشی یا یادبودوارانه نام دارد. در این گونه مناسک، هدف خاصی دنبال نمی‌شود و انجام مناسک‌گویی خود هدف است، مانند جشن‌های خاص سالانه که در آن مؤمنان برای شادمانی گرد هم می‌آیند. اما نقش حقیقی چنین مناسکی نیز کمک کردن به مقاصد اخلاقی است اینگونه مراسم نیز نقشی کاملاً اجتماعی دارد و هدف آن برانگیختن برخی احساسات و زنده نگه داشتن روح تعلق فرد به کلان است. گفتنی است که این نوع مناسک علاوه بر این نقش، عنصر مهمی از دین را هویدا میسازد، و آن عنصر تفریحی و زیباشناختی دین است.^[۱۷۴] مقصود دورکیم آن است که هر دینی علاوه بر ماهیت اجتماعی خود عنصری زیباشناختی دارد و همین عنصر است که موجب جلب مؤمنان و جذابیت آن می‌شود. البته این عنصر صرفاً عنصری برای سرگرمی نیست، بلکه کارکردی اجتماعی دارد و دین از طریق این نوع مناسک تفریحی می‌کوشد تا جنبه‌های زیادی سختگیرانه و خشن خود را پنهان بدارد. ^[۱۷۵]
فصل پنجم و آخرین فصل این کتاب، به مناسک کفاره‌پرداز اختصاص یافته و نوعی از مناسک را که عزادارانه است معرفی و تحلیل می‌کند. مقصود از این نوع مناسک، مراسمی است که به هنگام مرگ یکی از اعضای کلان انجام می‏گیرد. در همه جا مرسوم است که به هنگام از دست رفتن یکی از افراد خانواده، اعضای باقی مانده ماتم گرفته و مراسم خاص برگزار می‌کنند و از طریق اعمال گوناگون غم و اندوه خود را از این حادثه نشان می‌دهند. همه ما به نحوی تجربه از دست دادن عزیزی را از سر گذرانده‌ایم و اندوه خود را از طریق گریستن یا دیگر تجلیات غم نشان داده‌ایم و این را نتیجه حس عمیق انسانی دانسته‌ایم. اما تحلیل دورکیم از این مسأله به گونه دیگری است. وی به استناد اعمال حیرت‌انگیزی که در مراسم از دست رفتن یکی از اعضای کلان انجام می‌شود، مانند خودزنی تا حد مرگ و خراشیدن بدن با ابزارهای برنده، نتیجه می‏گیرد که این اعمال بیش از آنکه، خودانگیخته و ناشی از غم از دست دادن کسی باشد، کارهایی است اندیشیده و سازمان یافته و با کارکرد خاص؛ ما چنین می‌کنیم زیرا جامعه به ما تعلیم داده است چنین کنیم. اما چرا باید اندوه را نه یک عکس‌العمل طبیعی، بلکه ضرورتی بیرونی و اجتماعی دانست؟ پاسخ دورکیم آن است که هر حادثه‌ای که به از بین رفتن یکی از اعضای جامعه می‌ انجامد، ضربه‌ای به اصل جامعه و همبستگی آن وارد می‌سازد. آن چیزی که سر آغاز عزاست همان احساس تضعیف شدن گروه بر اثر از دست دادن یکی از اعضای خویش است.ولی خود همین احساس این اثر را داردکه افراد را به یکدیگر نزدیک میکند، روابطشان را با هم صمیمانه تر میکند، همه آنان را در یک حال روانی قرار میدهدو نتیجه همه اینها این است که نوعی احساس رضایت که جبران کننده آن احساس ضعف ابتدایی است پیدا میشود. از این رو در چنین مواقعی همه اعضای خود را بسیج می‌کند و آنان را به انجام اعمالی سوگوارانه وادار می‌سازد تا نشان دهد که هنوز انسجام خود را از دست نداده و همچنان به قوت خود باقی است.^[۱۷۶]
به اعتقاد دورکیم دین بیش از آنکه دستگاهی از باورها باشد، مجموعه‌ای از اعمال است و نمی‌توان اهمیت این اعمال را نادیده گرفت. چرا که دین نقشی جدی در حیات اجتماعی مؤمنان ایفا می‌کند و این نقش از طریق مناسک صورت می‌بندد، نه صرف باورها. در حقیقت «نقش دین عبارت است از واداشتن ما به عمل، و کمک کردن به ما برای زیستن. مؤمنی که با خدای خویش همذات گردیده فقط بشری نیست که به حقایق تازه‌ای دست یافته که نامؤمن از آنها بی‌خبر است؛ این مومن آدمی است که بیش از نامومن توانا به عمل است » ^[۱۷۷]
دورکیم با عمده سازی بعد مناسکی در ادیان ابتدایی و تکمیل آن با بعد عقیدتی در ادیان متاخر، تنها به دو بعد دین تصریح نموده است.^[۱۷۸]
به استدلال دورکیم دین در واقع زاییده مناسک است. از طریق مشارکت در مناسک و مراسم مذهبی است که قدرت اخلاقی جامعه آشکارا احساس میشود و احساسات اخلاقی و اجتماعی از همین طریق تقویت و تجدید میشوند.و حس وابستگی به یک قدرت خارجی اخلاقی و روحانی را که در واقع همان جامعه است تشدید مینماید.همین مناسک و ماهیت جمعی چنین گردهمایی هایی است که این همه شور و شوق برمی انگیزاند و شرکت کنندگان را به اهمیت گروه و جامعه در قالب آیینهای مدهبی آگاه میسازد.به این ترتیب مناسک همبستگی و انسجام اجتماعی را ایجاد و حفظ میکند.^[۱۷۹]
۲- دین و خصوصیات آن در جوامع مختلف از نظر دورکیم
دورکیم تحول گرا در زمینه دین و انواع جوامع نیز به تطور قائل است او درکتاب صور ابتدایی حیات دینی عمدتاً در مورد اقوام ابتدایی به بحث و اظهار نظر پرداخته است. دورکیم بیشتر به منشأ دین اقوام ابتدایی خاصّه در زمینه ی توتم پرستی میپردازد. تحقیقات او مبتنی بر مطالعه ای است که در میان قوم « آرونتا » در استرالیای مرکزی انجام داده است. در بحثهای او ارتباط بین توتمها یعنی توتم کلان، توتم قبیله و توتم شخصی بکرّات مطرح و بحث میشود. مسأله ای که برای او سخت اهمیت دارد وجود توتم شخصی در این قبیله است. او میگوید به وجود آمدن توتم شخصی نشان دهنده ی آن است که افراد جوامع میکوشند از طریق درونی ساختن و شخصی کردن توتم فردی، در ارزشهای اجتماعی شرکت کنند و این اشتراک، افراد را به کّل جامعه وابسته میکند و در حقیقت فرد را وابسته به جامعه میسازد.
دورکیم در تمام قبیله هایی که مورد مطالعه قرار داده بیشتر به دنبال یافتن«روابط و همبستگیهای اجتماعی » است و پدیده ای را مطالعه نمی کند مگر آنکه بخواهد بفهمد که پدیده ی مورد نظر در چه زمینه ای با سایر پدیده های اجتماعی همبستگی دارد و در چه زمینه هایی همبستگی ندارد و نوع این همبستگی در زمینه های مختلف چیست ؟ چنانکه میدانید دورکیم به دو نوع همبستگی قائل است :
الف .همبستگی مکانیکی(ساختگی)
ب.همبستگی ارگانیکی(اندامی)
همبستگی مکانیکی در اقوام ابتدایی در واحدهای کوچک اجتماعی تحقق پیدا میکند.در این همبستگی روابط ساده و نزدیک و وابسته به هم ا زطریق خانواده و توتم حاصل میشود^[۱۸۰].این همبستگی از راه همانندی پدید میآید، افراد چندان تفاوتی با هم ندارند همبستگی ناشی از همانندی زمانی به اوج خود میرسد که وجدان فردی یکایک اعضای جامعه منطبق با وجدان جمعی پرورش یابد. ^[۱۸۱] وجدان جمعی عبارت است از «مجموعه باورها و احساسات مشترک در بین حد وسط اعضاءجامعه». به نظر دورکیم این مجموعه «دستگاه معینی را تشکیل میدهد که دارای حیات خاص خویش است ».البته وجدان جمعی فقط در احساسات و باورهای حاضر در وجدانهای فردی وجود دارد.با این همه، اقلاً ًاز راه تحلیل، از آنها متمایز است ؛ زیرا وجدان جمعی به تبع قوانین خودش تحول مییابد و مظهر ساده یا معلول وجدانهای فردی نیست. چگونگی گسترش و نیروی وجدان جمعی به تفاوت جوامع بستگی دارد . در جوامعی که همبستگی ساختگی یا مکانیکی نوع مسلط همبستگی را تشکیل میدهد، وجدان جمعی بزرگترین بخش وجدانهای فردی را در بر میگیرد. ^[۱۸۲] هنگامی که وجدان جمعی دقیقاًتمامی گستره وجدان ما را در بر گیرد و در تمامی نقاط با آن منطبق باشد همبستگی ناشی از همانندی به حد اعلای خود خواهد رسید.^[۱۸۳]
در حالیکه به تدریج تغییر و تحول به وجود میآید، این همبستگی مکانیکی به همبستگی ارگانیکی تبدیل میشود همبستگی ارگانیک نه از راه همانندی افراد جامعه بلکه از تفاوت هایشان پرورش مییابد. اینگونه همبستگی از تنوع فزاینده وپیشرفته تقسیم کارو نیز وابستگی متقابل هرچه بیشتر پدیدمی آید، در مرحله روابط ارگانیکی، افراد هر کدام دارای شخصیت واحد و مستقلی هستند^[۱۸۴]. پس لازم است که وجدان جمعی به بخشی از وجدان فردی اجازه بروز بدهد تا نقشهای خاصی که وجدان جمعی قادر به اداره آنها نیست در همان بخش پا بگیرند، و هر قدر گستره این بخش بیشتر باشد، انسجام ناشی از این نوع همبستگی بیشتر است.^[۱۸۵]
دورکیم در ابتدا معتقد بود که در همبستگی ارگانیک برای پیوند دادن اعضای جامعه به باورهای مشترک کمتری نیاز دارد.اما بعدها نظرش را تعدیل کرد و تأکید نمود که حتی نظامهای برخوردار از همبستگی ارگانیک بسیار پیشرفته نیز اگر نخواهند به صورت توده ای از افراد خودبین و متجاوز به حقوق یکدیگر متلاشی شوند، باید بر پایه یک ایمان مشترک یا وجدان جمعی مبتنی گردند.^[۱۸۶]
وی این فرض عمومی زمان خود را قبول داشت که نقش دین در زندگی امروزین مرتباً کوچکتر میشود، ولی او هیچگاه بر محو نهایی دین تأکید نکرد، بلکه تحول و تبدل آن را در نظر داشت.او دین جوامع امروزین را «کیش فرد پرستی»نامید.^[۱۸۷] این کیش فرد پرستی یا اخلاق فردگرایی دورکیم که برای پیشبرد همبستگی ارگانیک ضروری است، «به موضوع نوعی مذهب و اعتقاد مذهبی تبدیل میشود».^[۱۸۸]
وی در کتاب تقسیم کار بیان میکند که در جامعه مبتنی بر همبستگی ارگانیکی هر چند وجدان جمعی به طور کامل از بین نرفته است؛ اما جامعه در مسیر تحول خویش کیش فرد را در مقابل وجدان جمعی و به عنوان روح حاکم بر تقسیم کار طرح می‌کند. دورکیم می‌نویسد:
«کیش فردی، به اصطلاح، دیگر یک ایمان مشترک است . کیش جدید اگرچه به عنوان کیشی عام در جامعه، امری مشترک است اما موضوع آن اساساً فردی است. گرچه همه اراده‌ها را به سوی هدفی واحد برمی‌گرداند، اما این هدف امری اجتماعی نیست. پس ایمان جدید وضعیتی کاملا استثنایی در وجدان جمعی دارد. گرچه همه نیرومندی‌اش را از جامعه می‌گیرد، ولی ما را به جامعه نمی‌پیوندد: ما را به خودمان بر می‌گرداند». ^[۱۸۹]
بنابراین، از نظر وی، فردگرایی قالبی مذهبی به خود می‌گیرد. زیرا در آن فرد معنای مقدس دارد. دورکیم می‌گوید «فرد دارای آنگونه ویژگی اسرارآمیزی تصور می‌شود که فضایی تهی پیرامون اشیای مقدس ایجاد می‌کند… و دقیقاً این ویژگی است که احترامی را که خود موضوع آن است به وجود می‌آورد. هر کس که قصد نابودی جان انسان، آزادی انسان و شرافت انسانی را کند، ما را دچار وحشتی می‌کند که از هر جهت شبیه وحشتی است که مؤمن هنگامی که معبود خود را هتک حرمت شده می‌بیند، به آن دچار می‌شود. این مذهبی است که انسان در عین حال، هم ایمان آورنده به آن است و هم خدای آن. »^[۱۹۰]از نظر دورکیم خدا انگاری فرد منجر به احترام به حقوق انسانی و تصدیق این حقوق گردیده است.^[۱۹۱]
بر اساس این مقدمه میتوان گفت که نظریات دین دورکیم برحسب نوع جامعه به دو دسته دین و خصوصیات آن در جوامع ابتدایی ودین و خصوصیات آن در جوامع صنعتی امروزی تقسیم می شود که به ترتیب به آنها می پردازیم .
۱-۲- دین و خصوصیات آن در جوامع ابتدایی
دورکیم معتقد است اگر بخواهیم دین را به طور علمی بررسی کنیم نمی توانیم به حدسهای خام درباره انسان ابتدایی و دوران ماقبل تاریخ اعتماد کنیم. در بررسی دین باید به علل بپردازیم که همیشه حاضرند و دین به آنها وابسته است ؛ به عبارت دیگر باید به اموری بپردازیم که در همه زمانها و مکانها مردم را به سوی دین و دینداری سوق داده است. مقصود دورکیم این است که به جای پرداختن به امور دوراز دسترس دین ابتدایی، باید به الگوی زنده و موجود روی آوریم و با بررسی آن حقیقت دین را بازشناسیم.این الگو باید ساده ترین صورت حیات دینی باشد.وبا بررسی آن بتوانیم پیچیدگی دیگر ادیان را توجیه کنیم.
دورکیم این الگوی زنده را توتمیسم میداند، ^[۱۹۲]که ابتدایی ترین و ساده ترین صورت دین است.او در بررسی ابتدایی ترین صورت دین، به دنبال پایدارترین، ثابت ترین و اساسی ترین ویژگیهای دین است. درساده ترین صورتهای دینی، روابط میان واقعیتها آشکارتر است، حال آنکه در صورتهای تحول یافته و پیچیده تر، روابط میان واقعیتهای اساسی را به آسانی نمی توان پیدا کرد؛زیرا در تحولات و رشد بعدی صورتهای دینی این واقعیتها گم میشوند.
«ادیان ابتدایی فقط در جداکردن عناصر تشکیل دهنده دین به ما کمک نمی کنند، بلکه این امتیاز عمده را نیز دارند که توضیح این عناصر را تسهیل میکنند.هنگامی که حقایق ساده تر باشند، روابط و نسبتهای بین آنهاآشکارتر و واضح تر است ».^[۱۹۳]
وی در توضیح دین ابتدایی چنین بیا ن میدارد:
«یک نظام دینی را زمانی میتوان ابتدایی ترین شکل خواند که دو ویژگی داشته باشد: نخست، آنکه در جامعه ای یافت شود که که سازمان آن به ساده ترین صورت ممکن باشد و دوم آنکه بتوان آن را بدون اخذ عناصری از دین پیشین توضیح داد».^[۱۹۴]
یکی از دلایل دورکیم دربررسی توتم پرستی، این بود که توتم پرستی بیانگر و نشان دهنده صورت ابتدایی و ساده دین است و از آنجا که بایدبرای فهم و تبیین چیزی، اول به شکل ساده و ابتدایی آن رجوع کرد وسپس مراحل رشد آن را در طول تاریخ نشان داد، بررسی توتم پرستی امری ضروری به نظر میرسد.این مطلب متضمن تصدیق تحول گرایی دین در نظر دورکیم است. تصور تحول گرایانه تاریخ ادیان این است که ادیان دارای منشا واحدندکه کم کم در طول تاریخ تحول و تکامل یافته-اند.طبق این طرز تلقی، توتم پرستی، مهمترین جنبه هایی را که در ادیان کاملا تحول یافته دیده میشود، در خود دارد. به نظر دورکیم ابتدایی ترین شکل دینداری توتم پرستی است.از دیدگاه او همه انواع پرستش دینی یعنی پرستش ارواح ستارگان خورشید حیوانات و خدایان از همین جا ناشی شدهاند.^[۱۹۵]از طرف دیگر به اعتقاد دورکیم بی تردید، ساده ترین و ابتدایی ترین شکل دین، در ساده ترین جامعه وجود دارد ؛یعنی میتوان اساسی ترین اجزای زندگی دینی را در جوامع ساده یافت؛اجزایی که شالوده اساسی ادیان تحول یافتهاند.^[۱۹۶]
دورکیم در همین راستا، به توصیف و بررسی توتمیسم و سازمان کلان در میان جامعه بومیان استرالیا میپردازد و پیوند میان کلان و حیوان و یا گیاه توتمی را نشان میدهد.^[۱۹۷] در توتمیسم سه نوع شی ء واجد صفات لاهوتی شمرده میشوند :توتم، نشانه توتم و اعضای طایفه، که در یک نظام کیهان شناختی به هم میپیوندند.^[۱۹۸]
توتم عبارت است از یک حیوان یا درخت و گاه شی که افراد، اصل و منشا خود را از آن میدانندو با دخل و تصرفاتی آن را از چوب و سنگ میسازند این توتم مقدس، حافظ اهل قبیله است، در مصائب و گرفتاریها به آن متوسل میشوندتصویرش علامت مشخصه کلان است و افراد یک کلان که به یک توتم معتقدند حق ازدواج با یکدیگر را ندارند. این حرمت ازدواج به علت خویشاوندی و همخونی نیست، بلکه اعتقاد داشتن به توتم مشترکی است که همه افراد کلان را به رشته محرمیت میکشاند.^[۱۹۹]
توتم صرف اسم نیست بلکه حاوی ویژگیهای برجسته کلان است.^[۲۰۰]جهان در رابطه با توتم است که به عناصر لاهوتی(مقدس)وناسوتی(نامقدس)تقسیم میشود.به عقیده دورکیم، توتم نمونه نخستین چیزهای لاهوتی(مقدس ) است. ^[۲۰۱]
گرچه توتمیسم در ظاهر عبادت چیزی – حیوان، گیاه و یا شی ای بی جان –است؛یعنی افراد قبیله حیوان و یا گیاه و یا….را میپرستند، ولی توتمیسم باطنی هم دارد.افراد قبیله در حقیقت به چیزی فراسوی این توتمها توجه دارند.آنها« نیرویی بی نام و نشان و غیر شخصی» را میپرستندکه به همراه این اشیا است.این نیرو فیزیکی و نیز اخلاقی است و بر زندگی افراد قبیله احاطه دارد وموجب وفاداری افراد قبیله به همدیگر میشود
از نظر دورکیم اولاًتوتم در نگاه نخست نماد همان نیروی بی نام و نشانی است که مورد پرستش کلان واقع میشود. ثانیاً:توتم تصور عینی و دیدنی کلان است. توتم پرچم و شعار وبلکه خود جامعه به صورت نمادین است. وقتی جامعه در مرحله نماد ظهور میکندهمان توتم میشود.دورکیم از این دو سخن چنین نتیجه میگیرد که خدای کلان یا همان نیروی بی نام و نشان چیزی غیر از خود کلان نیست که به صورت حیوان و یا گیاه(توتم) در آمده است. توتم همزمان هم نماد خدا هم نماد کلان (جامعه) است؛زیرا خدا و کلان در حقیقت یک چیزند.مردم ابتدایی با نشان دادن سرسپردگی خود به خدا و یا خدایان، در حقیقت فرمانبری خود را نسبت به کلان نشان میدادند.آنها با مراسم پرستش و اعمال خاص برتعهد خود نسبت به کلان صحه میگذارند. در این مراسم آنها از محدوده خود بیرون میآیند و به قلمرو جمع و اجتماع وارد میشوند؛یعنی به قلمرو مقدس وارد میشوندو دارای وجد و لذت میشوند.^[۲۰۲] به عبارت دیگر پرستش دینی یعنی پرستش قومی و اجتماعی. و آن چیزی که اینجا تقدم دارد وجدان جمعی کلان است که در قالب توتمهای گوناگون یا خدایان گوناگون خود را نشان میدهد.^[۲۰۳] بنابراین خاستگاه آغازین توتم پرستی همانا تشخیص امر مقدس است و امر مقدس نیرویی است که از خود اجتماع گرفته شده و بالاتر از همه افراد است. ^[۲۰۴]
۲-۲- دین و خصوصیات آن در جوامع صنعتی امروزی
دورکیم معتقد است که با توسعه جوامع امروزین، نفوذ مذهب رو به زوال میگذارد.تفکر علمی بیش از پیش جایگزین تبیین مذهبی میشود، و اعمال تشریفاتی و شعائر تنها بخش کوچکی از زندگی افراد را اشغال میکنند.دورکیم با مارکس هم عقیده است که دین سنتی –یعنی دینی که متضمن نیروهای الهی یا خدایان است –در آستانه ناپدید شدن است. دورکیم مینویسد:«خدایان قدیمی مرده اند».^[۲۰۵] ایشان در کتاب درباره تقسیم کار اجتماعی روند افول دین در جوامع راچنین تشریح میکند: «یک حقیقت مسلمی که تاریخ به اثبات رسانده، این است که دامنه نفوذ دین در حیات اجتماعی بیش از پیش محدودتر شده است. دین در آغاز همه چیز را در بر میگیرد، همه عناصر زندگی اجتماعی بشر عناصری دینی هستند، چندان که هر دو صفت اجتماعی و دینی به تقریب مترادف یکدیگرند. سپس وظایف و نقشهای سیاسی، اقتصادی و علمی به تدریج از قیومیت نقش دینی رها میشوند، خصلتی جداگانه مییابندو جنبه دنیایی آنها بیش از پیش تشدید میشود.خدا که به اصطلاح نخست، در تمامی مناسبات بشری حضورداشت، به تدریج خود را کنار میکشد. دنیا را به آدمی میسپارد تا بر سر آن نزاع کند.اگر هم بالای سر بشر باشد، حضورش، حضوری دورادور و از بالاست و تاثیرش در زندگی روزمره بشر، به تدریج کلی تر و نامعین میشودو جای بیشتری برای به کار گرفته شدن و عملکرد آزادانه نیروهای بشر باز میکند.اینجاست که وجود فرد حس میشود، فرد دیگر بر انگیخته و تحت تاثیر نیروی دیگر است و بیشتر به سرچشمه فعالیتی خود انگیخته تبدیل میشود.خلاصه نه تنها حوزه دین به موازات حوزه دنیوی وهمراه با آن افزایش نمی یابد بلکه بیش از پیش محدودتر میشود. این پسرفت در این یا آن لحظه تاریخ آغاز نشده ؛ولی مراحل وجودیش را از آغاز تکامل اجتماعی میتوان دنبال کرد. پس پدیده ای است مرتبط با شرایط بنیادی توسعه جوامع و شاهدی است بر اینکه هم از شدت جمعی بودن اعتقادها و احساسات جمعی به طور پیوسته کاسته می شود و هم از شدت مذهبی بودنشان».^[۲۰۶]
به عقیده دورکیم، در جوامع فردگرا و عقل باور امروزی، اقتدار عالی اخلاقی و فکری در اختیار علم است. درگذشتن ازحد آموزشهای علم امکان پذیر است، لیکن این سوی آموزشهای علمی قرارگرفتن و انکار کردن آنها امکان پذیر نیست . اما جامعه ای که شکفتگی فرد گرایی و عقل باوری را آسان تر میکند نیز مانند هرجامعه دیگری، به اعتقادهای مشترک نیازمند است وچون دین سنتی به خاطر توسعه عقلانیت، پاسخگوی اقتضای روح علمی نیست، پس دیگر نمی تواند اعتقادهای مشترک لازم را تامین کند.^[۲۰۷] راه حل دورکیم این است که پیشرفت علمی، موجب نجات چیزی میشود که خواهان نابودی آن بود.چون تحقیق علمی ثابت میکند که انسانها هیچ گاه چیزی جز جامعه خود را نپرستیدهاند ^[۲۰۸].دورکیم در ادامه این باور را که دین « تجسم دیگری از جامعه است. وآنچه در طول تاریخ، از راه ایمان، تحت عناوین توتم و خدا، مجسم شده ومورد پرستش آدمیان قرارگرفته، چیزی جز واقعیت اجتماعی نبوده است » را تنها برای حل مشکل مذکور و خروج از بن بست یاد شده میداند و میگوید:
«علم دین امکان باز سازی باورهای لازم برای اجماع اجتماعی را نشان میدهد، نه از آن جهت که این علم برای ایجاد ایمان جمعی کافیست بلکه به دلیل آنکه این امید راباقی میگذارد که همه خدایان گذشته چیزی جز تجسم دیگری از جامعه نبوده اند، جامعه آینده نیز توانایی ساختن خدایان جدیدی را خواهد داشت.علم با کشف واقعیت عمیق همه ادیان، دین دیگری ایجاد نمی کند بلکه این اعتقاد را به وجود میآورد که جامعه قادر است در هر دوره خدایان مورد نیاز خویش را بسازد».^[۲۰۹]

که بردار  به صورت ضمنی به عنوان یک جواب از سیستم معادلات خطی ‏(۲-۶۲) برای  تعریف ‌می‌شود.

همانند روش صریح مجددا فرض می‌کنیم:

برای هر سطح  چنین سیستمی از معادلات باید حل شود. این روش، روش ضمنی نامیده ‌می‌شود. اما برای تشخیص آن از روش صریح، ما آن را روش عقب‌گرد ‌می‌نامیم. روش برای همه  به صورت غیر مشروط پایدار است. هزینه استفاده از روش ضمنی پایین است چون ماتریس  ثابت و مثلثی است
روش گرنک-نیکلسون^[۷۱]:
در روش‌های قبلی گسسته‌سازی،  از مرتبه  هستند. به نظر می رسد که قابل ترجیح باشد از روشی استفاده نمائیم که در گسسته‌سازی  از مرتبه بهتر  استفاده نماییم و پایداری مشروط نباشد. اجازه دهید که مجددا معادله ‏(۲-۳۷) را در نظر بگیریم که این معادله هم ارز با مدل بلک شولز است.

گرنک و نیکلسون میانگین روش دیفرانسیل پیشرو و عقب‌رو را پیشنهاد ‌می‌دهند.
روش پیشرو برای  به صورت زیر است:

روش عقب‌گرد برای  به صورت زیر است

با جمع زدن دو طرف داریم:

معادله ‏(۲-۶۴) در هر یک از سطوح زمانی  و  سه مقدار  را در بر ‌می‌گیرد که در ‏شکل (۲-۸) ویژگی های این روش قابل مشاهده است. این مبانی یک روش کارا است .ویژگی‌های آن در تئوری زیر خلاصه شده اند.
-ساختار روش گرنک و نیکلسون
تئوری گرنک-نیکلسون: فرض کنید که  است:
۱)مرتبه روش گرنک-نیکلسون  است.
۲)برای هر  یک سیستم خطی از ساختار مثلثی ساده باید حل شود.
۳)پایداری برای همه  برقرار است.
الگوریتم گرنک –نیکلسون:
شروع:  را انتخاب ‌می‌کنیم که  و  را محاسبه نمائید.
برای  و  از ‏(۲-۴۳) و ‏(۲-۴۴) برای  مقادیر  توسط شرایط اولیه بدست ‌می‌آوریم

همچنین ماتریس  را به حاصلضرب دو ماتریس بالا مثلثی  و پایین مثلثی  تجزیه می‌نماییم
لوپ: برای
محاسبه کن:
حل کن:  با بهره گرفتن از تجزیه  به حاصلضرب دو ماتریس بالا مثلثی  و پایین مثلثی  یعنی اینکه  و  را حل می‌کنیم
در نهایت
شرایط مرزی^[۷۲]
در مدل بلک شولز و ‏(۲-۳۸) و نوع گسسته آن نیازمند یک سری شرایط مرزی هستیم. در عمل باید ارزش‌های  برای  و  یا  برای  و  یا  و  برای  باید توسط شرایط مرزی توضیح داده شوند. شرط ‏(۲-۶۳) به تنهایی نمی تواند الگوریتم بیان شده فوق را کامل نماید برای این منظور باید شرایط مرزی واقعی تعریف نمود. شرایط مرزی برای تاریخ انقضا  روشن است.
ارزش اختیار اروپایی خرید  و فروش  با بهره گرفتن از ‏شکل (۲-۲)، ‏شکل (۲-۳)، ‏(۲-۳۹) و ‏(۲-۴۰) برای  به صورت زیر بیان می شود.

محاسبه اختیارات آمریکایی:
اختیارات امریکایی نسبت به اختیارات اروپایی دارای ارزش بالاتری هستند  . همچنین اختیار امریکایی دارای ارزش حداقل بازدهی است. بنابراین اختیار امریکایی دارای پایین‌ترین کران‌های اولیه است. در اختیار امریکایی از نوع فروش و خرید همواره داریم و نتایج زیر در ‏شکل (۲-۹) نشان داده شده اند:

-ارزش اختیار خرید(  )
برای  اختیار فروش امریکایی  است. برای  های میانی، تصور نمایید که از سمت راست میل نماییم در این صورت  پیوستگی و یکنوایی  بیان می کند که  با خط راست بازدهی در بعضی ارزش های  با  برخورد می نماید. که این نقطه تماس به صورت زیر بیان می شود.

ارزش  معادل با خط راست بازدهی است در این صورت نیاز به هیچ ک.نه محاسبه نیست. برای هر  منحنی  به کران پایینش در  می رسد.
وضعیت بالا در هر  برقرار است و نقطه  با تغییر در  تغییر می نماید بنابراین به صورت  نوشته می شود. برای همه  نقاط برخورد یک منحنی را در در نیمه نوار  تشکیل می دهد. منحنی  جدا کننده نواحی با ارزش اختیار بزرگتر از بازدهی(  ) و نواحی با ارزش اختیار معادل بازدهی(  ) است. منحنی  از اختیار فروش امریکایی در ‏شکل (۲-۱۰) رسم شده است. محل  مرزی به دلایل قبلی نامعلوم است بنابراین منحنی ازاد است و این توضیح می دهد چرا مسئله محاسبه  برای  آزاد نامیده می شود.
- نواحی توقف و پیوسته برای اختیار فروش امریکایی
برای اختیار خرید آمریکایی نیز وضعیت مشابه است بجز اینکه تقاطع فقط برای حالتی رخ می دهد که سود تقسیم‌شده دارایی ها مخالف صفر باشد. و برای اختیار خرید امریکایی در ‏شکل (۲-۱۱) رسم شده است.
- نواحی توقف و پیوسته برای اختیار خرید امریکایی
مفهوم اولیه منحنی  اقتصادی است. مرز آزاد  منحنی اعمال اولیه ^[۷۳]است بنابراین مان رسیدن فرایند  به  یک زمان توقف بهینه است که این برخورد در‏شکل (۲-۱۲) نشان داده شده است.
حال برای اختیار خرید امریکایی موارد فوق را بررسی می نماییم. در مواردی که  می باشد اعمال فوری باعث ایجاد زیان می شود از معادله ‏(۲-۶۷) می توان دریافت که  می باشد.دریافت قیمت توافقی  زیان  و  را جبران نمی کند. بنابراین سرمایه‌گذار برای  اعمال اختیار فروش نمی کند. بنابراین توضیح می دهد که چرا ناحیه  ، ناحیه ادامه دادن اختیار (قسمت سایه دار در ‏شکل (۲-۱۰)) است. از طرف دیگر منحنی مرز  توسط  مشخص شده است هر تغییر در  با یک حرکت متناظر از  جبران می شود. در این اختیار تنها راه سود کردن اعمال و سرمایه گذاری عایدات  در نرخ بهره بدون ریسک برای دروه زمانی باقی مانده  است. سود حاصل معادل  خواهد بود. جهت حداکثر کردن سود، نگهدارند اختیار  را حداکثر می نماید و فورا زمانی که به  برسد فورا اختیار را عمال می نماید. بنابراین منحنی  یک منحنی اعمال فوری است. و ناحیه  ناحیه توقف نامیده می‌شود.
-زمان توقف بهینه برا اختیار فروش امریکایی
در حقیقت منحنی های  نسبت به زمان دیفرانسیل پذیر و یکنوا هستند. و هر دو کران بالا و پایین برای  وجود دارد. در اینجا خودمان را به محدوده های داده شده توسط حد  محدود می نماییم. برای اختیار فروش امریکایی داریم:

آیا وفور منابع طبیعی، به افت کیفیت نهادی در کشورهای عضو اوپک منجر شده است؟
ب : پرسش‌ فرعی:
تأثیر مستقیم و غیر مستقیم منابع طبیعی بر فساد، چگونه است؟
۶٫۱ فرضیه‎های تحقیق
الف: فرضیه­ اصلی:
افزایش درآمدهای نفتی، تأثیر منفی معنی­داری بر کیفیت نهادی دارد.
ب : فرضیه‌ فرعی:
درآمدهای نفتی، هم دارای اثر مستقیم و هم اثر غیرمستقیم بر فساد است.
۷٫۱ متغیر‎های در نظر گرفته شده
فساد^[۳]
برای متغیر فساد شاخص آزادی ار فساد در نظر گرفته شده است.

^[۴]کیفیت نهادی
برای این متغیر از شش شاخص (کیفیت مقررات تنظیمی، حاکمیت قانون، اثر بخشی دولت، ثبات سیاسی، حق اظهار نظر و پاسخگویی توسط نهاد های دولتی). به منظور بررسی اثر کیفیت نهادی ازمتغیر ابزاری (ابزار کیفیت نهادی) استفاده شده است. و برای متغیر ابزاری از شاخص GDP استفاده شده.
^[۵]ثروت منابع طبیعی
برای بررسی اثر ثروت منا بع طبیعی از شاخص صادرات نفتی استفاده شده است.
۸٫۱ تعریف مفاهیم و واژگان اختصاصی طرح
اوپک: سازمان کشورهای صادرکننده­ی نفت می‎باشد که درحال حاضر اعضای آن عبارتند از: (ایران، عربستان، عراق، کویت، ونزوئلا، لیبی، قطر، الجزایر، امارات متحده عربی، آنگولا، نیجریه و اکوادور) و نیز اعضای سابق آن عبارتند از: گابن، اندونزی و همچنین دارای منشور، ارکان و اهداف مختلفی است.
فساد: عبارت فساد در انگلیسی از کلمه لاتین کراپشن^[۶] گرفته شده که به معنی نزول و افول اخلاقی، رفتار پست، رذیلانه و زشت است. این مفهوم شامل افول فیزیکی نظیر تخریب یا ضایع کردن هر چیزی است و یا اضمحلال اخلاقی و تخریب و یکپارچگی در انجام وظیفه از طریق اخذ رشوه، رفتارهای تبعیض آمیز و “پارتی بازی"را شامل می‎شود و ابعاد مختلفی دارد.^[۷]
نهاد: از نظر تعریف، نهادها قوانین بازی یا قیدهایی هستند که از جانب نوع بشر به منظور تنظیم روابط متقابل انسان‎ها وضع شده‎اند. در نتیجه نهادها سبب ساختارمند شدن انگیزه‎های نهفته در مبادلات سیاسی و اقتصادی می‎شوند. مهم‎ترین کارکرد نهادها، کاهش عدم اطمینان و هزینه‎های مبادله در فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جوامع است (داگلاس نورث).^[۸]
۹٫۱ روش گردآوری اطلاعات و داده ها
در این پایان‎نامه از روش کتابخانه‎ای برای دستیابی به تحقیقات و مقالات مرتبط با رساله استفاده شده است. همچنین از منبع اطلاعاتی شاخص‎های توسعه جهانی (WDI) برای دستیابی به برخی داده‎های تحقیق استفاده گردیده است. برای انجام محاسبات آماری و اقتصاد سنجی پایان‎نامه نیز از نرم افزار Excel و EViews استفاده شده است. در این پایان‎نامه با بهره گرفتن از روش سیستم معادلات همزمان (روش پانل) به بررسی ارتباط بین وفور منابع طبیعی پایان‎پذیر و فساد از دریچه کیفیت نهادی خواهیم پرداخت و در کنار این متغیرها از سایر متغیرهای مستقل اثرگذار بر متغیرهای درون‎زا استفاده می‎کنیم.
۱۰٫۱ مشکلات و تنگناهای تحقیق
تا این زمان بیشتر کار‎های انجام شده در مورد بلای منابع به صورت بررسی اثر آن بر روی عوامل مختلف از قبیل رشد و … بوده بطوریکه تقریبا هیچ مطالعه‎ای به بررسی اثر وفور منابع بر فساد در کشورهای عضو اوپک به طور مستقیم نپرداخته است و تحقیقات اندکی در این زمینه وجود دارد. اما توجه به این بحث که موضوع عوامل ایجاد بلای منابع علی رغم اشتراکاتی که در کشور‎های مختلف وجود دارد، قابل تعمیم به همه‎ی کشور‎ها نبوده و بررسی عوامل داخلی کشور‎ها (به خصوص ساختار نهادی آنها) کلید یافتن کشور‎های مبتلاست زمینه‎ساز تلاش‎هایی در یافتن معیار‎هایی در این جهت شد. در مجموع می‎توان گفت که اقدامات انجام شده در جهت موردی کردن اثبات وجود بلای منابع قابل توجه نبوده و معیار‎ها و روش‎های ارائه شده در سطح ابتدایی قرار دارند. این مسئله را در این قالب می‎توان تحلیل نمود، که وجود مشکلات فراوانی که در جهت موردی کردن اثبات وجود بلای منابع وجود دارد عامل اصلی عدم توجه جدی به آن است. مهمترین مشکل پیش‎روی، عدم وجود شاخص‎های مناسب و عدم وجود آمار و اطلاعات کافی جهت استفاده از ابزار اقتصاد سنجی در این زمینه است. این مشکلات که در ادامه بیشتر به آنها خواهیم پرداخت سبب شده‎اند که رویکرد تحلیل برای اثبات این مسئله کارآمدترین روش در دسترس باشد.
۱۱٫۱ قلمرو سازمانی تحقیق
این تحقیق به دنبال بررسی دلایل امکان وجود بلای منابع در اقتصادهای نفتی از کانال کیفیت نهادی است. در واقع این مطالعه فتح بابی در بررسی یکی از مهم‎ترین مشکلات اقتصاد های نفتی از دید‎گاهی جدید خواهد بود؛ برای این منظور با توجه به مشکلات مطرح شده از بهترین روش در دسترس یعنی روش تحلیل استفاده شده است و شاخص‎هایی به عنوان عوامل اصلی درمسئله‎ی بلای منابع با الهام از مستندات عدیده‎ای که در این زمینه وجود دارد مد نظر قرار گرفته و بر اساس آنها و در قالب روش سیستم معادلات همزمان (روش پانل) در دوره زمانی سال‎های ۱۹۹۶ تا ۲۰۱۲ ، ارتباط بین منابع طبیعی، کیفیت نهاد‎ها و فساد در ۱۲ کشور نفت‎خیز بررسی شده است. که این شاخص‎ها وجود بلای منابع را به طور کلی در بین کشور‎های مختلف رد نمی‎نماید. برای این منظور فرضیه‎ی (افزایش درآمدهای نفتی، تأثیر منفی معنی‎داری بر کیفیت نهادی دارد) به عنوان فرضیه­ اصلی و فرضیه‎ی (درآمدهای نفتی، هم دارای اثر مستقیم و هم اثر غیرمستقیم بر فساد است) به عنوان فرضیه‌ فرعی مورد آزمون قرار می‎گیرد. نتایج حاکی از آن است که کشور‎هایی که دارای منابع طبیعی هستند مستعد‎ترین کشور‎ها در ابتلا به شمار می‎روند. همچنان نشان داده شد که منابع طبیعی به خودی خود عامل اصلی این مشکل نبوده بلکه این وضعیت نامناسب (کیفیت نهادی) این کشور‎هاست که سبب شده این موهبت الهی تبدیل به مشکل اساسی و بزرگ در این کشور‎ها گردد.
وضعیت این شاخص‎ها در این کشورها تحلیل شده تا امکان ابتلای اقتصاد این گروه از کشورها بررسی گردد. موضوع اصلی مورد بررسی در این‎جا این است که، مشکل بلای منابع بر اثر وجود درآمد‎های ناشی از منابع طبیعی در اقتصاد این کشورها موضوعیت داشته و مهمترین دلیل ایجاد آن نیز کیفیت نهادی ضعیف در این کشورها است. سپس پیشنهاداتی برای کاهش این مشکل اساسی از اقتصاد این کشورها ارائه شده که می‎تواند یاریگر آن‎‎ها در غنا بخشیدی به توان تحلیلی این رویکرد باشد تا بدین ترتیب فهمی بهتر از یکی از مهم‎ترین و جدی‎ترین مسائل و مشکلات این کشورها در اختیار داشته باشیم.
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
۱٫۲ مقدمه
بسیاری از مسائل اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کشور‎های رانتی از طریق وابستگی این کشور‎ها به درآمد‎های نفت قابل توضیح است. فساد نیز از جمله مقوله‎هایی است که می‎توان ریشه آن را در رانت جویی حاصل از درآمد‎های نفتی دانست. در این فصل به بررسی پیشینه‎ی تاریخی و مبانی نظری رابطه وفور منابع طبیعی، کیفیت نهادی و فساد پرداخته خواهد شد و بررسی مختصری بر روی گروهی از کشور های (عضو اوپک) صاحب منابع صورت می‎گیرد، تا مشخص گردد که مبانی نظری تا چه حد با تجربیات کشور‎ها مطابقت می‎یابد.
در ادامه رویکردهای مختلف در خصوص نقش کیفیت نهادی در رابطه با وفور منابع طبیعی و فساد مورد بحث قرار خواهد گرفت بدین منظور ابتدا به تعریف نهاد‎ها و بررسی نقش نهاد‎ها و ریشه‎های نهاد‎گرایی پرداخته می‎شود. سپس به بررسی پدیده بلای منابع از جنبه‎های مختلف پرداخته می‎شود و نشان داده می‎شود که بر اساس رویکرد بلای منابع، مهمترین کانال‎های انتقال اثر منابع طبیعی بر عملکرد اقتصادی چه بوده و هر یک چگونه این اثر را توضیح می‎دهند. همچنین نشان داده می‎شود که بر اساس شواهد موجود مهمترین کانالی که از طریق آن منابع طبیعی بر عملکرد اقتصادی اثر می‎گذارند، تاثیرات نهادی بوده که به طور مفصل‎تر به این بحث پرداخته می‎شود و به مهمترین جنبه‎های مربوط به آن مانند فساد، پاسخگویی، ثبات سیاسی و … پرداخته می‎شود.
تحلیل تاریخی نشان می‎دهد که کشور‎های رانتی که فاقد سیستم دموکراتیک هستند، از فساد بیشتری رنج می‎برند و بر عکس. برخی کشور‎ها علی رغم داشتن منابع فراوان، به علت ساختار نهادی کارآمد و دموکراسی بالغ و پایدار، فساد کمتری را تجربه می‎نمایند. در دموکراسی هنجار‎ها نیز در کنار قواعد نهادی از اهمیت خاصی برخوردارند، زمانی نهاد‎های دموکراتیک می‎توانند تأثیر مثبت بر کاهش فساد داشته باشند که فرایند اجتماعی کردن هنجار‎ها رخ داده باشد و مردم نسبت به فساد و اعمال خلاف قانون حساسیت داشته باشند.
رانت‎جویی بر ساخت سیاسی یک کشور اثرگذار است. درآمد‎های باد آورده نفتی باعث می‎شود که سیستم مالیاتی این کشور‎ها ضعیف باشد و به این ترتیب پاسخگویی که رکن اصلی دموکراسی است مخدوش گردد. عوامل دیگری نیز مانند اثر سرکوبی و نوسازی در کار است و باعث می‎گردد کشور‎های رانتی از سیستم دموکراتیک فاصله بگیرند. از آن جایی که می‎توان رابطه معقول و معنادار میان دموکراسی و فساد ایجاد نمود، دور شدن از دموکراسی زمینه را برای تشدید فساد در این کشور‎ها فراهم می‎کند.
۲٫۲ پیشینه‎ی ‎مطالعات تجربی
کیفیت نهادی از جمله موضوعاتی است که به دلیل تأثیر آن بر فساد درکشورهای دارای وفور منابع طبیعی در سال‎های اخیر حجم زیادی از مطالعات تجربی به ویژه درخارج از کشور را به خود اختصاص داده است. در این قسمت از مطالعه پیشینه مطالعات تجربی مورد بررسی قرارگرفته است. به عبارت دیگر، در این بخش نتایج مطالعات تجربی انجام شده در زمینه موضوع تحقیق مرورشده و سازگاری مباحث مطرح شده با نتایج و شواهد تجربی در انتهای فصل مورد بحث قرارگرفته است.
در مرور مطالعات تجربی میتوان مشاهده نمود که هر چند اغلب مطالعات تجربی تأثیر منفی وفور منابع طبیعی بر اقتصاد کشورهای برخوردار از منابع طبیعی را نتیجه گیری نموده‎اند، اما برخی نیز این تأثیر را مثبت گزارش نموده اند. اغلب مطالعات در ارتباط با رابطه وفور منابع طبیعی، کیفیت نهادی و فساد نیز به این نتیجه رسیده اند که: وفور منابع طبیعی درصورت وجود کیفیت نهادی بالا میتواند در جهت رشد و توسعه اقتصادی کشورهای دارای این منابع بکارگرفته شود، درغیراین صورت منابع طبیعی به کاهش رشد منجر خواهد شد. درحقیقت، منابع طبیعی نعمتی است که در اختیار جوامع انسانی قرارگرفته است و به خودی خود نمیتواند بلا محسوب شود، بلکه نحوه استفاده از این منابع است که سبب می‎شود احیانا ً این منابع بصورت بلا در بیایند و در این راستا سطح کیفیت نهادی نقش اساسی دارد. بنابراین، همانطورکه در مبانی نظری بحث می‎شود و در مطالعات تجربی نیز نشان داده می‎شود شرایط اقتصادی حاکم بر کشورها از جمله، کیفیت نهادی میتواند در نحوه اثرگذاری وفور منابع بر اقتصاد نقش مهمی داشته و بسته به شرایط اقتصادی کشورها ممکن است نتایج متفاوتی حاصل شود، لذا چگونگی آثار وفور منابع بر اقتصاد یک کشور و نیز نقش کیفیت نهادی در این رابطه مستلزم انجام مطالعه تجربی دقیق است.
۳٫۲ مروری بر مطالعات بین المللی

• • سلیگسون و رسانتینی (۲۰۰۳)^[۹]در مطالعه‎ای تحت عنوان “محیط زیست، حکومت و فساد” به صورت کیفی به بررسی مشکلات کشور اکوادور (با حکومت ضعیف و فساد بالا) پرداختند و یک برنامه اصلاحی مبتنی بر سه قطب را بیان کردند: ۱- تقویت کردن قوانین موجود در مؤسسات در برابر مبارزه با فساد ۲- گسترش آموزش به مردم برای آشنایی آنها با حقوق مورد غفلت واقع شده‎شان در رابطه با اقدامات دولت همراه با توسعه مکانیزم نظارت و کنترل مخارج عمومی. ۳- بهبود اداره حکومت در جهت جلوگیری از بروز انواع مختلف فساد و سه اقدام برای این برنامه اصلاحی را در کوتاه ‎مدت پیشنهاد می‎دهند:

1. 1. ایجاد پیمان دولتی بین شهروندان و دولتمردان جامعه، اصلاح خدمات شهروندی و شفافیت در دستاورد‎های دولت و قرارداد‎های آنلاین.

1. 1. برنامه ‎های تکمیلی می‎بایست اطلاعات بودجه را برای دسترسی شهروندان، رسانه‎ها و مجلس شفاف سازد. قانون گذاری مالی و مشارکت، بخش‎های سیاسی را از دستیابی به صندوق‎های دولت منع کند.

1. 1. قوی کردن مکانیزم حکومت دولت، نظارت و رسیدگی جامعه به بخش‎های دولتی، در نهایت یک برنامه شفاف ساز ملی می‎بایست در سطوح ملی و محلی جزئی از فرهنگ جدید دولت در کشور شود.

و میزان عرضه مسکن () تابعی از قیمت مسکن (p_h) و بردار متغیرهای مؤثر بر عرضه­ی مسکن می­باشد.
(۳-۸)

میزان تقاضای مسکن () را تابعی از p_h: قیمت مسکن، m: حجم پول، p: شاخص تورم، I_l: نرخ بهره بلندمدت، ps: شاخص قیمت سهام و pop: جمعیت قرار می­دهیم.
(۳-۹)
و میزان عرضه مسکن () را تابعی از p_h: قیمت مسکن، y: تولید ناخالص داخلی، I_s: نرخ بهره کوتاه مدت در نظر می­گیریم.
(۳-۱۰)

با مساوی قرار دادن عرضه و تقاضا قیمت تعادلی به دست می ­آید:
(۳-۱۱)

(۳-۱۳)
(۳-۱۲)

قیمت مسکن به نقدینگی (m) بستگی دارد و یکی از اهداف این مطالعه مشخص کردن علامت و میزان این وابستگی است. متغیرها را به شکل لگاریتمی تخمین می­زنیم، با این کار می­توانیم ضرایب را به عنوان کشش تفسیر کنیم. بر این اساس مدل تجربی در چارچوب یاد شده بر اساس معادله زیر طراحی شده است:

(۳-۱۴)
که در آن:
Log (hpi): لگاریتم شاخص قیمت واقعی مسکن، Log (y): تولید ناخالص داخلی واقعی به میلیارد دلار، Log (m): لگاریتم نقدینگی واقعی به میلیارد دلار، Log (p): لگاریتم شاخص تورم به درصد، Log (I_l): لگاریتم نرخ بهره بلندمدت به درصد، Log (I_s): لگاریتم نرخ بهره کوتاه­مدت به درصد، Log (ps): لگاریتم شاخص قیمت سهام وLog (pop): لگاریتم جمعیت به میلیون نفر می­باشد.
در مدل مورد بررسی i نشان‌دهنده مقاطع (کشورها) و t نمایانگر زمان می‌باشد.
بر اساس مبانی نظری مطرح شده در فصل دوم انتظار می­رود که نقدینگی و تورم و جمعیت اثر مثبت، نرخ بهره بلندمدت اثر منفی، تولید ناخالص داخلی، نرخ بهره کوتاه­مدت و شاخص قیمت سهام می­توانند اثر مثبت یا منفی داشته باشند.
در بخش دوم کشورهای مورد مطالعه را به دو گروه تقسیم می­کنیم، گروه اول کشورهایی که فاقد درآمدهای نفتی می­باشند و گروه دوم کشورهایی که دارای درآمدهای نفتی می­باشند، و تحت این شرایط به بررسی اثر درآمدهای نفتی بر قیمت مسکن و تاثیری که بر ضریب نقدینگی می­ گذارد می­پردازیم. مدلی که برای این دو گروه تخمین زده می­ شود به شرح زیر است:

(۳-۱۵)
Log(oil): لگاریتم قیمت نفت به دلار می­باشد.
۳-۶-۲- توضیح داده ­های آماری
توضیح متغیرهای موجود در مدل و منبع آماری آنها به شرح زیر است:
۱- شاخص قیمت مسکن (hpi)^[84]: معیاری برای برای اندازه‌گیری تغییرات قیمت است زیرا به خوبی قیمت فروش مجدد یک واحد مسکونی مشابه را بیان می‌کند. اولین و مهمترین کانال ارتباطی بخش مسکن و سایر بخش­های اقتصادی از طریق اثر نوسان­های قیمت مسکن می­باشد که به عنوان منبع اصلی نوسان ثروت مسکن تلقی می­ شود. تغییر قیمت مسکن به دلیل تغییر عوامل مؤثر بر عرضه یا تقاضای مسکن صورت می­گیرد. آمار مربوط به قیمت مسکن در برخی از کشورها از بانک مرکزی و مرکز آمار کشورهای مورد مطالعه استخراج شده و در اکثر کشورها به علت فقدان این آمار در سایت­های آماری از محققان این کشورها بدست آمده است.
۲- تولید ناخالص داخلی واقعی (y): در میان شاخص­ های اقتصاد کلان، تولید ناخالص داخلی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است زیرا نه تنها بعنوان مهمترین شاخص عملکرد اقتصادی در تجزیه و تحلیل­ها و ارزیابی­ها مورد استفاده قرار می­گیرد، بلکه بسیاری از دیگر اقلام اقتصاد در محاسبه و برآورد آن محسوب می­گردند. افزایش رشد GDP قیمت­های حقیقی مسکن را افزایش می­دهد. شکوفایی مسکن همراه با دوره رشد بالای GDP و کاهش قیمت آن با رکود همراه است.^[۸۵] داده ­های مربوط به تولید ناخالص داخلی از گزارش­های آماری OECD^[86] و بانک مرکزی ایران استخراج شده است.
۳- نقدینگی (m): نقدینگی مجموع پول و شبه پول است. رشد گسترده پول مبتنی بر شوک­های نقدینگی (مازاد پول یا اعتبار که سازگار با ثبات قیمت در بلندمدت نباشد را شوک نقدینگی می­گویند)، یکی از عوامل تحریک­کننده قیمت مسکن در حوادث ترقی قیمت است که به نوسان­های قیمت مسکن و بی­ثباتی مالی منجر می شود. داده ­های مربوط به نقدینگی از گزارش­های آماری OECD و بانک مرکزی ایران استخراج شده است.
۴- نرخ تورم (p): بطور کلی مازاد تقاضای کل نسبت به عرضه موجب افزایش سطح عمومی قیمت­ها می­گردد، اما به افزایش سطح قیمت­ها تنها در صورتی که مداوم و خودافزا بوده و دارای حافظه طولانی مدت باشد، تورم اطلاق می­گردد. این شاخص معیار سنجش تغییرات قیمت سبد ثابت و معینی از کالاها و خدماتی است که توسط خانوارها به مصرف می­رسد و وسیله­ای برای اندازه ­گیری سطح عمومی قیمت­ها در بازار خرده­فروشی است. در کشورهایی که قیمت مسکن در آنها بسیار بالاست، بانک مرکزی با چالش­های فشار تورم مواجهند و همزمان به دنبال حداقل رساندن این افزایش هستند. بی­ثباتی تورم نه­تنها موجب خدشه­دارشدن اعتبار سیاست­گذاران کلان اقتصادی به ویژه بانک مرکزی می­ شود بلکه تداوم آن می ­تواند موارد حاد بی­ثباتی سیاسی کشور را نیز موجب گردد.^[۸۷] در ایران تورم نسبتاً بالا موجب می­ شود خانوارها به منظور حفظ قدرت خرید در بخش مسکن سرمایه ­گذاری نمایند زیرا این بخش از ریسک و بازدهی مناسب بلندمدت در مقایسه با سایر دارایی­ ها برخوردار است. برای شاخص تورم از شاخص تعدیل کننده GDP^[88] استفاده شده است که برای کشورهای OECD از گزارش­های آماری OECD و برای ایران از بانک مرکزی استخراج شده است.
۵- نرخ بهره بلندمدت (I_l): نرخ بهره بعنوان عامل مالی در بنیادهای اقتصادی نقش کلیدی دارد. نرخ بهره یکی از عوامل مهم تعیین کننده قیمت مسکن است و شواهد تجربی نیز این ارتباط را تأیید می­ کند. کاهش نرخ بهره به افزایش قیمت مسکن منجر می­ شود. اجماع نظر وجود دارد که یکی از عوامل مهم تعیین کننده افزایش قیمت­های مسکن در بسیاری از کشورها در چند سال گذشته، کاهش در نرخ­های بهره در رکود اقتصادی اخیر است.^[۸۹] مطابق تئوری نرخ بهره واقعی پایین­تر باید قیمت مسکن را افزایش دهد.^[۹۰] از نرخ بهره اوراق قرضه ۱۰ ساله دولتی به عنوان شاخص نرخ بهره بلندمدت استفاده شده است و منبع داده ­ها گزارش­های آماری OECD و بانک مرکزی ایران می­باشد.
۶- نرخ بهره کوتاه مدت (I_S): نرخ بهره سپرده شش ماهه به عنوان شاخصی برای نرخ بهره کوتاه­مدت در نظر گرفته شده است و منبع آن گزارش­های آماری OECD، UNDATA و بانک مرکزی ایران می­باشد.
۷- شاخص کل قیمت سهام (ps): بازار اوراق بهادار به عنوان بازاری جایگزین، جهت جذب سپرده­های بانک­ها به عنوان منبعی مهم در جهت تجهیز اعتبارات بانکی مطرح می­باشد و هر گونه رکود و رونق در این بازار به شدت با چند دوره وقفه، بازار مسکن و اعتبارات مسکن را تحت تأثیر قرار می­دهد. از این­رو آگاهی داشتن از دوره­ های رونق و رکود بازار سهام می ­تواند تصمیم ­گیری در حوزه تقاضای مسکن و اعتبارات مسکن را تحت تأثیر قرار دهد. داده ­های این متغیر از گزارش­های آماری OECD و WDI استخراج شده است.
۸- جمعیت (pop): تقاضا برای سرپناه و هر کالای دیگر با تولد جامعه بشری ایجاد شده و همراه با افزایش جمعیت تشدید می‌گردد. تقاضای مسکن همراه با تشکیل تمدن بشری و شکل­ گیری جوامع مدنی بوجود آمد و توسعه پیدا کرد. با تشکیل زندگی اجتماعی انسان، تقاضای مسکن ایجاد گردید و با افزایش طبیعی جمعیت رشد یافت. تفکیک خانوارهای دسته­جمعی، تغییرات در تقاضای مسکن ناشی از تغییر بعد خانوار، نیاز به استفاده از مسکن با کیفیت بهتر، تغییرات جمعیتی و مهاجرت خانوارها و نیاز به مسکن برای خانوارهای تازه تشکیل شده منابع مهم ایجاد تقاضای مسکن بوده است. جمعیت ۶۴-۱۵ به عنوان معیار جمعیت استفاده شده است و منبع داده ­ها گزارش­های آماری OECD و WDI می­باشد.
۹- قیمت نفت (oil): وقتی درآمدهای نفتی افزایش می­یابد، قیمت کالاهای قابل تجارت کاهش و قیمت کالاهای غیر قابل تجارت افزایش می­یابد. افزایش ارزش پول ملی و ارزان شدن کالاهای وارداتی در مجموع موجب کاهش قیمت کالاهای قابل تجارت می­ شود، در مقابل کالاهای قیمت غیر قابل تجارت مانند زمین و مسکن افزایش می­یابد و منابع از بخش قابل تجارت به بخش غیر قابل تجارت منتقل می­ شود. در کشورهای نفت­خیز این اثر بسیار مهم است. داده ­های نفت از بولتن ^[۹۱]OPEC استخراج شده است.
۳-۷- تحلیل روند متغیرها
در ادامه سعی بر آن است تا روند تحوّلات متغیرهایی چون شاخص قیمت مسکن، نقدینگی، نرخ بهره، تولید ناخالص داخلی و قیمت نفت کشورهای OECD و ایران مورد بررسی قرار گیرد، تا با شناختی بیشتر به تخمین مدل در فصل آینده بپردازیم.
۳-۷-۱- شاخص قیمت مسکن
قیمت واقعی مسکن در اقتصادهای صنعتی، افزایش و کاهش­های ممتدی را طی ۳۵ سال گذشته تجربه کرده است. متوسط قیمت واقعی مسکن در ۲۱ کشور افزایش­های طولانی به دنبال کاهش­های طولانی را نشان می­دهد و اکثر کشورها در چند سال گذشته افزایش سریع قیمت مسکن را تجربه کرده ­اند. خطوط عمودی در پیوست شماره (۲)، (صفحه ۱۴۳)، نقاط اوج قیمت را برای هر کشور نشان می­ دهند. برای تمامی کشورهای مورد بررسی، چهل نقطه اوج شناسایی شده است، در هر کشور حداقل یک اوج و در برخی از کشورها سه اوج طی سال­های ۲۰۰۹-۱۹۸۰ وجود دارد. به طور متوسط قیمت واقعی مسکن در حدود ۲۸% پنج سال قبل از یک اوج افزایش یافته و ۲۲% پنج سال بعد از یک اوج کاهش یافته است. در ژاپن قیمت واقعی مسکن از سال ۱۹۹۱ روند کاهشی داشته است. داده ­های قیمت چندین کشور روند رو به­ رشد دارند، از دهه ۱۹۸۰ انتظار می­رود روند مثبت در قیمت واقعی مسکن در کشورهایی با رشد جمعیت ملاحظه شود. رشد جمعیت چگالی موجودی مسکن را افزایش می­دهد و این اثر با روند رو به رشد شهرگرایی در اکثر کشورها تشدید می­ شود. با افزایش چگالی، مسکن نسبتا کمیاب می­ شود و قیمت نسبی آن افزایش می­یابد.

نمودار ۳-۱: قیمت واقعی مسکن در کشورهای منتخب
در طی بسیاری از نوسان­های قیمت مسکن قبل از ۱۹۸۵، بانک­های مرکزی جهت مهار و کنترل تورم، اثرات شوک­های نفتی و نرخ ارز را نسبت به قیمت مسکن با دقت بیشتری مورد توجه قرار داده­اند. همچنین در مدت نوسان قیمت در اواخر دهه ۱۹۸۰ و اوایل ۱۹۹۰ در ژاپن، استرالیا، سوئد و انگلستان به نرخ ارز و تورم به عنوان مهم­ترین اهداف سیاست پولی اهمیت داده شد. در اواسط دهه ۱۹۸۰ تا اواخر این دهه، بانک مرکزی ژاپن و انگلستان نرخ بهره را برای محدود کردن افزایش نرخ ارز، کاهش دادند و استرالیا نیز از افزایش نرخ ارز به منظور کنترل افزایش کسری حساب جاری جلوگیری بعمل آورد. در سوئد و انگلستان بعد از اکتبر ۱۹۹۰، سیاست پولی برای حفظ قیمت نرخ ارز استفاده شد. در سایر دوره­ها، بانک­ مرکزی کشورها به تورم اهمیت بیشتری دادند و سیاست پولی انقباضی اجرا کردند تا از تورمی که پیرامون نقاط اوج قیمت مسکن افزایش می­یابد، جلوگیری کنند. در اکثر این کشورها سیاست پولی در سال­های قبل از اوج قیمت مسکن انبساطی بوده، در دوره نزدیک اوج انقباضی شده و سپس در سال­های بعد از اوج رها شده است.
تغییرات در قیمت مسکن به نظر می­رسد به طور مثبتی در بین کشورها همبسته است. عوامل و متغیرهای جهانی (مانند نرخ­های بهره پایین و سیکل­های تجاری جهانی) در تعیین سیکل­های قیمت مسکن مهم هستند^[۹۲](آهیرن، آمر، دویل، کل، مارتین، ۲۰۰۵).
۳-۷-۲- نقدینگی
نقدینگی در دوره مطالعه از رشد قابل ملاحظه­ای برخوردار بوده که به اعتقاد برخی کارشناسان عامل مهمی در تشویق تقاضای مسکن تلقی می­ شود. در این زمینه به جریان انداختن حجم پول متناسب با نیاز واقعی جامعه و برقراری حجم نقدینگی به مقدار و به صورت مطلوب از اهمیت خاصی برخوردار می­باشد. در واقع یکی از سیاست­های مهم بانک مرکزی در هر کشوری، تنظیم سیاست پولی و به عنوان یکی از مولفه­های اساسی این سیاست تنظیم حجم نقدینگی است. با تنظیم حجم نقدینگی در سطح بهینه است که کشور به سمت اهداف کلان اقتصادی همچون حمایت از رشد تولید داخلی، ایجاد شغل و کنترل تورم هدایت می­ شود. مهمترین تئوری از رابطه مثبت بین نقدینگی و قیمت­های دارایی، تئوری پول­گرایان می­باشد (آدالید و دتکن^[۹۳] ،۲۰۰۷).

نمودار ۳-۲: حجم نقدینگی واقعی در کشورهای منتخب
نمودار (۳-۲) روند نقدینگی واقعی را در دوره مورد مطالعه (۲۰۰۹-۱۹۸۰) نشان می­دهد. همانگونه که ملاحظه می­ شود، نقدینگی واقعی نیز روند فزاینده­ای داشته است و در بسیاری از مطالعات صورت گرفته به اهمیت اثرگذاری متغیرهای سیاست پولی و نقدینگی بر قیمت مسکن تاکید شده است.
علت عمده روند افزایشی نقدینگی آزادسازی و مقررات­زدایی­های مالی دهه­های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ بوده است. عموماً اقتصادهای بزرگ به بحران­های مالی بعد از دهه ۸۰ با اجرای سیاست پولی انبساطی واکنش نشان داده­اند. سقوط سهام شرکت­های اینترنتی امریکا در سال ۲۰۰۰ سبب شد که سطح سرمایه ­گذاری در کسب و کار به سرعت کاهش یابد. برای مقابله با این شرایط فدرال رزرو سیاست کاهش نرخ بهره را اتخاذ کرد و از سال ۲۰۰۱ مرتباً آن را کاهش داد و از ۲۵/۶ درصد به حدود یک درصد رساند تا زمینه رشد اقتصادی فراهم شود. همین امر موجب شد که بسیاری از مؤسسات مالی حجم عظیمی وام از بانک­ها و مؤسسات مالی دریافت کردند و حجم نقدینگی موجود به شدت افزایش یافت. با شروع رکود در اواخر ۲۰۰۷، مؤسسات درباره توانایی بازپرداخت وام­گیرندگان حساس­تر و محتاط­تر شدند. این بسته شدن اعتبارات، سیستم مالی جهانی را به سمت پرتگاه کشاند. در نتیجه فدرال رزرو امریکا، بانک مرکزی اروپا و سایر بانک­های مرکزی، در کل ۵/۲ تریلیون دلار نقدینگی به بازارهای اعتباری تزریق کردند که بزرگترین اقدام مالی در کل تاریخ بوده است (آلتمن، ۲۰۰۹).^[۹۴]
۳-۷-۳- روند قیمت مسکن و نقدینگی در ایران