چشمه­دیمه

۲۲

۸۲

۱:۳^*

خرسونک

۳۱

۵۰

۱:۲^*

چمگردان

۱۳

۵۰

۱:۳^*

پل صفائیه

۴۱

۳۴

۱:۱

^{* انحراف معنی دار نسبت جنسی مشاهده شده در مقایسه با نسبت جنسی مورد انتظار با آزمون کای مربع (۰۵/۰p<).}
در رابطه با نقش ویژگی­های زیستی گونه در انحراف نسبت جنسی، مثال رایج ماهیان دوجنس (همزمان یا متوالی) هستند. در این ماهیان تغییر جنسیت زمانی صورت می­گیرد که توانایی تولیدمثل افراد با تغییر سن، اندازه و یا رابطه با جنس دیگر دستخوش تغییر شود. در این رابطه، انتخاب طبیعی به نفع جنسیت اولیه عمل می­ کند. در واقع در ماهیان دوجنس متوالی، نسبت جنسی بیش­تر به سمت جنسیت اولیه متمایل است. مطالعات نشان داده است که این حالت در ماهیان پروتوجینوس (که ابتدا ماده و سپس نر می­شوند) شدیدتر است [۲۷]. این حالت در بسیاری از ماهیان صخره­های مرجانی از جمله طوطی­ماهیان (Scaridae) مشاهده شده است [۶]. اما از آنجایی که گزارشی مبنی بر وجود حالت دوجنسی در کپورماهیان وجود ندارد، انحراف نسبت جنسی در ایستگاه­های مورد مطالعه اخیر به دلیل این عامل بعید به نظر می­رسد.
ترکیبات مخرب سیستم درون­ریز با فعالیت شبه استروژنی از طریق تاثیر بر توسعه جنسی می­توانند منجر به تغییر جنسیت شوند [۶۵]. به عنوان مثال انحراف شدید نسبت جنسی به نفع جنس ماده در پایین­دست رودخانه­های ایالت کلورادو آمریکا به وجود ترکیبات شبه­استروژنی موجود در پساب­های شهری نسبت داده شده است [۱۰۸]. در مطالعه­ دیگری که در این رابطه بر روی ماهی­ریزقنات R. cataractae انجام گرفت در برخی از ایستگاه­های آلوده ناشی از ورود پساب­های شهری، کشاورزی و دام­پروری نسبت جنسی تا ۹۰% به نفع جنس ماده تغییر کرد [۵۴]. از آنجایی­که بخش اعظم آب رودخانه در ایستگاه چمگردان خصوصاً در مواقع کم‌آبی وارد ساختاری حوضچه مانند می‌شود که نمونه‌برداری ما نیز از درون همین حوضچه صورت گرفت. این احتمال وجود دارد که به دلیل ماندگاری بیش­تر آب در حوضچه در مقایسه با مسیر عادی رودخانه و حضور طولانی مدت ماهیان در معرض آلاینده‌ها در مقایسه با بستر جاری رود، عامل انحراف نسبت جنسی به سمت جنس ماده در این ایستگاه باشد. به­ علاوه وجود شواهدی از جمله پایین بودن میزان GSI در جنس نر ماهیان این ایستگاه، می ­تواند با حضور ترکیبات شبه استروژنی مرتبط باشد. با این وجود اظهار نظر قطعی در این زمینه نیازمند بررسی بیشتر است.
شاید بتوان متعادل شدن نسبت جنسی در آخرین ایستگاه را به حضور ترکیبات شبه­آندروژنی نسبت داد. ترکیبات شبه­آندروژنی می توانند بر سیستم درون­ریز اثرگذار باشند. ترکیبات شیمیایی شبه آندروژنی، از طریق اتصال به گیرنده­های آندروژنی از آندروژن­های طبیعی تقلید می کنند و مسیرهای سیگنال دهنده سلولی را تحت تاثیر قرار می­ دهند. ترکیبات آندروژنی موجود در فاضلاب­هایی که به محیط­های آبی رها می­شوند، اغلب شامل استروئیدهای آندروژنی طبیعی وابسته به تستوسترون هستند. از جمله ترکیبات شبه آندروژنی که اثر نرسازی آن­ها مشاهده شده است، بتا-سیتوسترول است. این ماده در پساب کارخانه­های تولید خمیر چوب یافت می شود. استرول­های رها شده از خمیر حرارت دیده چوب، توسط باکتری­ های موجود در آب و رسوبات رودخانه به هورمون­های مردانه آندروژنی تبدیل می­شوند. اثرات این ترکیبات از طریق تأثیر بر محور هیپوفیز-گناد، فعالیت مربوط به گیرنده­های استروژنی و تغییر قابلیت دسترسی به کلسترول اعمال می­ شود و منجر به ماده­سازی جمعیت و در نتیجه کاهش افراد ماده در آن می­گردد. به عنوان مثال پیفرر^[۱۳۲] (۱۹۹۳) نشان داد که حضور ماهیان تازه تفریخ شده­ آزادماهی چینوک که از نظر ژنوتیپی ماده بودند به مدت دو ساعت در معرض تستوسترون، ۱۷آلفا-متیل­تستوسترون، ۱۱-کتوتستوسترون و ۱۷آلفا-متیل-دی­هیدروتستوسترون موجب تغییر جنسیت وابسته به دوز می­شوند [۷۹]. با در نظر گرفتن این­که فاضلاب زرین­شهر در ایستگاه پل صفائیه به رودخانه زاینده­رود وارد می­ شود و این نوع پساب­ها حاوی ترکیبات آندروژنی طبیعی هستند، این احتمال وجود دارد که علت متعادل شدن نسبت جنسی و کاهش تعداد افراد ماده، به دلیل وجود این نوع از آلاینده­ها در این ناحیه از رودخانه باشد.
از سوی دیگر خطای نمونه­برداری را می­توان در نسبت جنسی نامتعادل مشاهده شده دخیل دانست. در این مطالعه از هر ایستگاه تنها یک بار نمونه­برداری صورت گرفت و در برخی از ایستگاه­ها از جمله چشمه­دیمه، با تلاش صیادی اندک، تعداد زیادی ماهی صید شد. با توجه به این­که عوامل متعددی از قبیل رفتارهای مختلف در جنس­ نر و ماده و سهولت صید برخی از جنس­ها در نسبت جنسی ماهیان صید شده موثر است، نتیجه ­گیری قطعی در این رابطه دشوار و نیازمند مطالعات بیش­تر و اختصاصی­تر است.
۴-۵- مطالعات مولکولی
۴-۵-۱- تعیین کمیت و کیفیت RNA
نتایج حاصل از استفاده از دستگاه اسپکتروفتومتر جهت تعیین کمیت RNA و کیفیت آن از طریق شاخص میزان جذب نوری در طول موج ۲۶۰ نانومتر/ ۲۸۰نانومتر و ۲۶۰/ ۲۳۰ نانومتر و شاخص RIN توسط دستگاه بیوآنالیزور در جدول ۴-۸ آمده است. تنها نمونه­های دارای RIN بالاتر از ۷ برای اندازه ­گیری کمی بیان ژن مورد استفاده قرار گرفت. شکل ۴-۵ نمودار ترسیم شده توسط دستگاه بیوآنالیزور را برای نمونه شماره ۵ با جنسیت ماده از ایستگاه چشمه­دیمه را نشان می­دهد.

جدول ۴-۸) کمیت و کیفیت نمونه­های RNA.

RIN

جذب نوری در ۲۳۰/۲۶۰

جذب نوری در ۲۸۰/۲۶۰

غلظت RNA (نانوگرم/میکرولیتر)

جنسیت

شماره نمونه