این ویژگی‌ها تا حد زیادی در نسل سوم نیز وجود دارند لیکن در نسل چهارم تأکید بیشتری بر آن‌ها شده است، علاوه بر این، مهم‌ترین ویژگی‌های کانون‌های نسل چهارم عبارتند از : توجه به نیازهای توسعه‌ای، استفاده از شبیه‌سازی‌های شغلی، توسعه در محل کار، ارزیابی و بازخور همکاران و خودارزیابی؛ به عقیده بالانتاین و پوا (۲۰۰۴)، ویژگی بارز و متمایز نسل چهارم کانون‌ها از اشکال قدیمی‌تر، پرداختن به نیازهای توسعه‌ای به جای شناسایی و برنامه‌ریزی آن است. از این منظر، در نسل چهارم استراتژی توسعه‌ای به کار می‌رود که آن را از استراتژی شناسایی و تشخیصی بوهم و هویل متمایز می‌کند. البته تأکید بر توسعه، تشخیص یا ارزیابی را حذف نمی‌کند[۱۱؛۱۲].
۲-۳-۴- مقایسه با سایر روش‌های ارزیابی
روش کانون ارزیابی به بعضی از روش‌های ارزیابی شبیه و بابقیه روش‌ها متفاوت است. روش‌های ارزیابی کارکنان شامل استفاده از تست‌های توانایی شناختی^[۱۹] می‌شود[۶۲]˓ فهرست علایق^[۲۰][۶۳] و گزارش شخصی خود افراد^[۲۱] [۶۴]، فرم‌های سابقه شخصی^[۲۲][۶۵]، تست‌های مهارت و دانش نمونه‌ی کاری^[۲۳][۶۶]، گزارش بازخورد از چند منبع^[۲۴] (۳۶۰ درجه) [۶۷]، تست‌های عملکرد فیزیکی^[۲۵][۶۸]، مصاحبه‌ها و تست‌های قضاوت موقعیتی^[۲۶][۶۹]، ارزیابی‌های کل‌نگر فردی^[۲۷] [۷۰].
در حالی‌که تست‌های توانایی شناختی، پرسشنامه‌های شخصیت و فرم‌های سابقه شخصی ظاهرا هدفمندتر هستند، اما به اندازه کانون‌های ارزیابی مرتبط با شغل نیستند. در حالی‌که نمونه‌های کاری، گزارش از چند منبع و تست‌های عملکرد می‌توانند توانایی‌های جاری فرد را اندازه‌گیری کنند، اما آن‌ها نمی‌توانند توانایی فرد را برای عمل در شرایط مختلف آنگونه که در شبیه‌سازی نمایش داده می‌شود، ارزیابی کنند. در حالی‌که مصاحبه‌ها، ارزیابی‌های فردی و تست‌ها و مصاحبه‌های موقعیتی می‌توانند اطلاعات وسیع جامعی از فرد فراهم کند، اما در این ارزیابی‌ها روی آنچه که فرد می‌گوید که انجام می‌دهد یا مایل است که در موقعیتی خاص انجام دهد تمرکز می‌شود، در حالی‌که کانون‌های ارزیابی رفتار واقعی فرد را در برخورد با چالش‌های مرتبط با شغل ارزیابی می‌کنند[۵۹].

آنچه که در مورد کانون ارزیابی خاص است، روندهای ارزیابی فردی متفاوتی هستند که در ترکیب با یکدیگر استفاده می‌شوند. کانون ارزیابی شامل انواع مختلفی از تکنیک‌های ارزیابی است (مانند: تست‌ها، تمرین‌های شبیه‌سازی، مصاحبه‌ها)، بیشتر از یک تمرین شبیه‌سازی که ویژگی‌های شغل هدف را ارائه می‌کند، مشاهده‌ی رفتارهای پیچیده مرتبط با شایستگی‌های مدیریتی یا انجام وظایف، ارزیابان آموزش دیده‌ی متعدد( که اغلب شامل مدیران سطوح بالاتر می‌شود) و یک فرایند نظام‌مند، به اشتراک گذاشتن مشاهدات و یکپارچه کردن ارزیابی‌ها. نتیجه کانون ارزیابی، ارزیابی جنبه‌های مختلف عملکرد است و در بسیاری از موارد ارزیابی کلی توانایی برای موفقیت در مشاغل هدف است[۵۹].
۲-۳-۵- برآورد استفاده از کانون ارزیابی و توسعه
بویل ^[۲۸]و دیگران ( ۱۹۹۳ ) در مطالعه‌ای که درباره استفاده از کانون ارزیابی منتشر نموده‌اند، محبوبیت کانون ارزیابی را در انگلستان بررسی کرده‌اند. نتیجه تحقیق آنان نشان می‌دهد که استفاده از کانون ارزیابی در شرکت‌های بزرگ و بخش خصوصی رواج بیشتری دارد. در بخش‌های مختلف صنعتی نیز تفاوت‌هایی وجود دارد. صنایع آب، برق و انرژی، بانک‌ها، دخانیات و صنایع غذایی بیشتر از کانون ارزیابی استفاده می‌کنند. در حالی‌که موسسه‌های آموزشی، رسانه‌ها و اداره‌های دولتی کمتر به کانون ارزیابی توجه دارند. حدود۵۰ درصد (۹/۴۹ درصد) سازمان‌های بخش خصوصی و ۷/۳۸ درصد سازمان‌های بخش عمومی، از کانون‌های ارزیابی استفاده می‌کنند. مثل سایر بررسی‌های قبلی، اثبات این ارقام کار ساده‌ای نیست. اما به هرحال نشان از رشد استفاده از کانون‌های ارزیابی در دهه ۱۹۹۰ دارد. یافته‌های جالب دیگری نیز وجود دارد. در مطالعه مزبور روشن شد که تکنولوژی کانون ارزیابی کاربردهای متعددی دارد که از بین آنها چهار مورد اصلی زیر شناسایی شد.
- انتخاب در بدو استخدام، (به طور معمول برای افراد تحصیل‌کرده سازمان)
- استخدام بیرونی در سطوح ارشد سازمان
- شناسایی افراد برای فرصت‌های ارتقا
- توسعه شغلی[۱۱].
برخی سازمان‌ها از کانون ارزیابی برای تمامی این موارد استفاده می‌کنند و پاره‌ای نیز دست کم به دنبال کسب دو هدف هستند. سازمان‌های بزرگ بخش خصوصی از کانون‌های ارزیابی برای انتخاب در بدو استخدام استفاده می‌کنند. در حالی‌که بخش عمومی که افراد تحصیل‌کرده زیادی را استخدام می‌کند، ترجیح می‌دهد که از کانون ارزیابی برای ارتقای افراد استفاده کند. مطالعه‌ای که در سال ۱۹۹۷ انجام گرفته، نشان می‌دهد که استفاده از کانون ارزیابی از سایر روش‌ها رشد سریع‌تری داشته است و بیش از ۶۵ درصد سازمان‌هایی که بیشتر از ۱۰۰۰ نفر کارمند دارند، از این روش استفاده می‌کنند[۱۱].
بخش خصوصی و عمومی از یک جنبه بسیار شبیه یکدیگر هستند و آن استفاده از ابزار کانون ارزیابی برای توسعه شغلی کارکنان است. در سال ۱۹۹۹ نویسندگان کتاب، تحقیقی را با هدف میزان کاربری فرایند کانون ارزیابی در استخدام افراد تحصیل‌کرده آغاز کردند. ۸۳ درصد شرکت‌ها مدعی بودند که از کانون‌های ارزیابی در برخی مراحل فرایند استخدام استفاده می‌کنند. هر چند تحقیق بویل و دیگران ( ۱۹۹۳ ) تفاوت‌هایی را در میزان استفاده از کانون ارزیابی در بخش عمومی و خصوصی نشان می‌دهد، اما در این مطالعه تفاوتی دیده نشد. متوجه شدیم که بر خلاف انتظار، برخی شرکت‌های کوچک نیز برای استخدام افراد مناسب از کانون ارزیابی استفاده می‌کنند[۱۱].
۲-۴- کانون ارزیابی و توسعه و جانشین‌پروری
برای آگاه شدن از کاربرد کانون‌های ارزیابی در سازمان‌های مدرن، تکامل تدریجی روش کانون ارزیابی در طول زمان و وابستگی کانون‌های ارزیابی به زمینه‌های مدرن، لازم است که سازمان‌ها، کارگران و محیط کار در حال تغییر را بشناسیم. ما بحث می‌کنیم که کانون‌های ارزیابی می‌توانند و باید نقشی اساسی در کمک به نیازهای مدیریت استعداد بازی کنند. تکنولوژی‌های به سرعت درحال تغییر، از افزایش تصاعدی اطلاعات در دسترس حمایت می‌کنند. برای دست یافتن به این مطالبات، ساختارهای سازمانی تخت شده‌اند، حدود مدیریتی کاهش یافته‌اند، سطوح مسئولیت کارمندان، وابستگی به یکدیگر و تنوع مهارت‌ها افزایش یافته است[۷۱]. به طور خلاصه، امروزه سرمایه انسانی سازمان بیشتر از هر وقتی به عنوان عامل اصلی اثربخشی کلی سازمان شناخته می‌شود. این تغییرات متنی و مطالبات مرتبط با مدیریت استعداد فرصتی برای اعمال کانون‌های ارزیابی به شیوه‌های جدید برای کمک به حرکت سازمان به سمت چشم‌انداز تجاری، در حال تغییر است‌. در همین زمان می‌دانیم که بسیاری از سازمان‌ها در محیطی پایدار فعالیت می‌کنند. بنابراین روش‌های سنتی کانون ارزیابی در این موارد بسیار مناسب است[۵۹].
یک گرایش در مدیریت منابع انسانی که در مورد ارزش در حال افزایش روش کانون ارزیابی صحبت می‌کند، ادغام فوق‌الذکر در سراسر عملیات مدیریت استعداد در درون سازمان است. با این‌که کانون‌های ارزیابی ابزاری برای تعدادی از کارکنان سنتی و عملیات منابع انسانی مجزا بوده است، اما در سیستم‌های مدیریت استعداد یکپارچه ارزشمندتر هستند. از آنجایی که کانون‌های ارزیابی برای پاسخ به نیازهای متعدد مدیریت استعداد به اندازه‌ی کافی منعطف هستند، برای حفظ امنیت قانونی به اندازه کافی استاندارد هستند و به منظور تسهیل بازخورد معنی‌دار به اندازه کافی کاربر پسند هستند، روش کانون ارزیابی ابزار ارزشمندی در یکپارچه‌سازی اطلاعات مدیریت استعداد است. در حقیقت چند ابزار دیگر وجود دارند که می‌توانند برای استخدام کارمندان آینده‌نگر، برای انتخاب، تصمیمات ارتقاء و فراهم کردن ورودی برای برنامه‌های جانشین‌پروری و اطلاع‌رسانی برنامه‌های توسعه‌ای به کار روند. برای مثال، با وجود اینکه بازخورد از چند منبع در ارزیابی ۳۶۰ درجه، اطلاعات مفیدی برای آموزش و توسعه فراهم می‌کند، اما برای برنامه‌های جانشین‌پروری چندان مفید نیست، زیرا اندازه‌گیری شایستگی‌های آینده‌ی فرد از طریق ارزیابی همکار فعلی وی بحث برانگیز است و برای تنظیمات اداری مانند تصمیم‌گیری برای ارتقاء˓ به دلیل عدم استاندارد و تعصبات ارزیاب ارزش زیادی ندارد. در مقابل، کانون‌های ارزیابی چارچوبی برای انجام همه این عملیات فراهم می‌کنند و همزمان یک هم‌افزایی استراتژیک مهم بین آن‌ها˓ ( به عنوان مثال با تعریف عملکرد در مشاغل متعدد، با چشم‌انداز فعلی و آینده ) با هدف بهینه‌سازی ارزش سرمایه انسانی برای شرکت فراهم می‌کنند[۵۹].
دومین گرایش دنیای کار این است که، همان‌طور که سازمان‌ها به جهانی شدن ادامه می‌دهند نیاز به انطباق شیوه‌های کانون ارزیابی با بافت محلی در حال تغییر افزایش می‌یابد. هزاران کانون ارزیابی در حال حاضر در بسیاری از کشورهای توسعه یافته و یا در حال توسعه در همه قاره‌ها در حال بهره‌برداری هستند. تورنتن و لیونز^[۲۹](۲۰۰۵) رشد کانون‌های ارزیابی را در کشورهای مختلف در طول بیست سال گذشته گزارش می‌کنند. تورنتون و پوآ (۲۰۱۱) نمونه‌های بیشتری از برنامه‌های مدیریت استعداد با بهره گرفتن از روش کانون ارزیابی در ایالات متحده، انگلستان، کره، بلژیک، آفریقای جنوبی، سوئیس، سوئد، برزیل، سنگاپور، چین، روسیه، ژاپن، و اسرائیل را نشان می‌دهند[۵۹].
سومین گرایش، شامل محیط‌های متلاطم تجاری و نقش‌های کاری به سرعت در حال تغییر کارمندان می‌باشد. انعطاف‌پذیری کانون‌های ارزیابی برای شبیه‌سازی موقعیت‌های مختلف باعث شده به عنوان یک ابزار ارزشمند باقی بماند. افزایش تنوع در محل کار، برنامه‌های کاربردی میان فرهنگی روش، و موقعیت‌های کاری به هم وابسته، می‌تواند به این معنی باشد که مهارت‌های ارتباطی، مانند آنچه که به ظاهر در کانون‌های ارزیابی اندازه‌گیری می‌شود، به طور فزاینده‌ای به درک عملکرد کارکنان وابسته می‌باشد. در نهایت با توجه به تغییرات جمعیتی محیط کار، افزایش سریع ادعاهای تبعیض، استاندارد، قابلیت اطمینان، و اعتبار کانون‌های ارزیابی، این روش را به یک ابزار عادلانه و قابل دفاع برای تصمیم‌گیری در مورد انتخاب و ارتقا تبدیل کرده است[۵۹].
۲-۵- اخلاق، الزامات قانونی و مسئولیت اجتماعی
گروه‌های ذینفع مختلف کانون ارزیابی ( مانند ارزیابی‌شوندگان، ارزیابان، سازمان‌ها و مشاوران) حقوق و مسئولیت‌های مختلفی دارند.
۱- توجیه شرکت‌کنندگان: سازمان باید قبل از ارزیابی اعلام کند تا ارزیابی‌شوندگان کاملا درباره برنامه توجیه شوند. این اطلاعات باید قبل از وقایع ارزیابی به صورت مکتوب در دسترس باشد. در حالی‌که اطلاعات تهیه شده در سازمان تغییر خواهد کرد، اما اطلاعات اساسی زیر باید در اختیار همه ارزیابی‌شوندگان قرار گیرد:
- اهداف: با توجه به هدف کانون ارزیابی، سازمان باید ساختارهای رفتاری را که قرار است اندازه‌گیری شود˓ انتخاب کند و ماهیت عمومی تمرین‌ها را قبل از ارزیابی توضیح دهد.
- انتخاب: اینکه افراد چطور برای شرکت در کانون انتخاب شوند.
- اعضا: اطلاعات کلی اعضای کانون ارزیابی و نقش ارزیابان، شامل ترکیب، تجربه مرتبط و پرورش ارزیاب.
- اسناد: چه اسنادی توسط افراد باید تکمیل شود و توسط سازمان جمع آوری و نگهداری می‌شود.
- نتایج: نتایج کانون ارزیابی چطور استفاده خواهد شد، چه پیشنهاداتی خواهد شد و نتایج کانون ارزیابی چه مدت نگهداری خواهد شد.
- بازخورد: چه زمانی، چگونه (مکتوب، چهره به چهره(مستقیم)، به کمک تکنولوژی) و چه نوع باز خوردی(با ساختار رفتاری، با تمرین، ترکیبی) به فرد داده خواهد شد.
- توسعه: مکانیزم‌های پیگیری حمایت و نظارت، اگر قرار است هر کدام از موارد وجود داشته باشد( مانند: کوچینگ، منتورینگ، حمایت مدیر ارشد یا سرپرست)
- مسیر: اگر عملی است،‌اینکه چطور نتایج کانون ارزیابی به فرهنگ و استراتژی‌های سازمان وصل می‌شود و این‌که چطور نتایج با سایر وظایف مدیریت منابع انسانی یکپارچه می‌شود.
- باز ارزیابی: روند باز ارزیابی( اگر وجود دارد)
- دسترسی: چه کسی و تحت چه شرایطی گزارشات کانون ارزیابی را خواهد داشت.
- تماس: فردی که مسئول بایگانی است و جایی که قرار است نتایج ذخیره و بایگانی شود
- امنیت اطلاعات الکترونیکی: اطلاعات درباره پروتکل امنیتی برای فایل‌های اطلاعات الکترونیکی و رعایت استانداردهای حرفه‌ای و قانونی مرتبط با مدیریت اطلاعات الکترونیک و دسترسی به اطلاعات[۷۴].
۲- حقوق ارزیابی‌شونده: فعالیت‌های کانون ارزیابی معمولا حجم وسیعی از اطلاعات را درباره فردی که وارد کانون شده است تولید می‌کند. این اطلاعات به شکل‌های مختلفی وجود دارد مانند: یادداشت‌های مشاهده‌گر، گزارشات عملکرد در تمرین‌ها، نمرات ارزیاب، تست‌های کامپیوتری یا کاغذ و قلمی، فایل‌های ویدئویی و گزارشات نهایی کانون ارزیابی. این لیست به اطلاعات وسیعی که در مورد فرد جمع‌ آوری شده است اشاره می‌کند. با توجه به حقوق ارزیابی‌شوندگان باید به موارد زیر توجه کرد:
- ارزیابی‌شوندگان باید بازخوردی از عملکردشان در کانون ارزیابی دریافت کنند و در مورد هر پیشنهادی که به آنها شده باید کاملا توجیه شوند.
- ارزیابی‌شوندگانی که اعضای سازمان هستند این حق را دارند که هر گزارش مکتوب خلاصه و رسمی که از عملکرد آن‌ها و پیشنهادات به آ‌نها، برای مدیریت آماده شده را بخوانند. متقاضیان سازمان باید حداقل پیشنهادات نهایی را دریافت کنند و در صورت امکان و یا تقاضای خودشان، دلیل پیشنهاد را نیز دریافت کنند.
- برای اطمینان از امنیت تست، تمرین‌های کانون ارزیابی و گزارشات ارزیاب در مورد عملکرد در تمرینات خاص لازم نیست که فاش شوند، اما دلیل منطقی و اعتبار اطلاعات مرتبط با نمرات ابعاد رفتاری و دلایل پیشنهادات باید برای پاسخ به ارزیابی‌شوندگان در دسترس باشد.
- سازمان باید ارزیابی‌شونده را از آنچه که ثبت شده است، اطلاعاتی که جمع‌ آوری شده‌، نگهداری شده، استفاده شده و منتشر شده است، آگاه کند. ارزیابان باید آگاه باشند که فعالیتشان در کانون ارزیابی به صورت مناسب ثبت شود، زیرا این احتمال وجود دارد که این اطلاعات ثبت شده یا سایر داده های شخصی در فراتر از مرزهای کشورشان و در اینترنت( در اختیار همگان) قرار گیرد.
- اگر سازمان‌ها تصمیم بگیرند که از نتایج کانون برای اهدافی غیر از آنچه اعلام کرده‌اند˓ استفاده کنند و این استفاده روی ارزیابی‌شوندگان تأثیر دارد، ارزیابی‌شوندگان باید از آن آگاه شده و موافقت آن‌ها گرفته شود[۷۴].
۳- حق چاپ ( کپی رایت ) و حقوق فکری: به علاوه، مواد کانون ارزیابی ( شبیه‌سازی‌ها و سایر تمرین‌ها، مقیاس‌های رتبه‌بندی، مواد آموزش ارزیابان) اغلب دارایی فکری هستند و باید توسط قوانین کپی رایت بین‌المللی محافظت شوند. احترام به کپی رایت و حقوق فکری دیگران تحت هر شرایطی باید حفظ شود[۷۴].
۴- حفاظت اطلاعات: برنامه کانون ارزیابی باید همچنین از همه‌ی قوانین حفاظت اطلاعات که در ناحیه‌ای که کانون فعالیت می‌کند مقرر شده است،‌‌ تبعیت کند. به عنوان مثال: قانون حفاظت اطلاعات انگلستان، دستورالعمل اتحادیه اروپا در حفاظت از اطلاعات و غیره[۷۴].
۵- رعایت قوانین و مقررات مرتبط با استخدام: طراحی کانون ارزیابی، اعتبار، اجرا و مستندسازی باید با رعایت قوانین و اساس‌نامه موجود در سازمان، قوانین محلی، ایالتی، استانی یا ملی انجام شود. این شامل جلوگیری از تمایز ناعادلانه علیه گروه‌های حمایتی ( مانند: مردم بومی، گروه‌های نژادی، گروه‌های مذهبی، و…) نیز می‌شود[۷۴].
۲-۶- عناصر اصلی کانون ارزیابی
مجموعه‌ای از راهنماهای حرفه‌ای بین‌المللی، راهنمایی‌ها و ملاحظات اخلاقی برای عملیات کانون ارزیابی(۲۰۰۹) از سال۱۹۷۵ کانون ارزیابی را راهنمایی کرده است. این راهنما اظهارات سیاسی مبتنی برشواهد است که اثرگذاری، انصاف و دفاع قانونی از برنامه‌های کانون را راهنمایی می‌کند.
آن‌طور که در راهنماها بیان شده است، هشت عنصر اصلی هر کانون ارزیابی عبارتند از:

تعهد مشتری

۱/۶۹/۰

ارتباطات

۹/۶۸/۰

رفع تعارض

۵/۸۱/۰

وفاداری مشتری

۷/۵۷/۰

کیفیت خدمات

۲/۹۲/۰

رضایت مشتری

۷۷/۰

با توجه به اطلاعات جدول۳-۲ و جدول ۳-۳، درموردضریب آلفای کرونباخ محاسبه و مشاهده شده و با توجه به قاعده نتیجه‌گیری درمورداعتبارپرسشنامه، علاوه براینکه کل پرسشنامه دارای اعتباراست بلکه ضریب آلفای کرونباخ از مولفه های مورد بررسی نیز دارای اعتبار لازم و کافی است .

۳-۸معرفی مدل ها و آزمونهای مورد نیاز
۳-۸-۱ضریب هبستگی
ضریب همبستگی ابزاری آماری برای تعیین نوع و درجه ی رابطه یک متغیر کمی با متغیر کمی دیگر است. ضریب همبستگی، یکی از معیارهای مورد استفاده در تعیین همبستگی دو متغیر است.بعلاوه ضریب همبستگی شدت رابطه و همچنین نوع رابطه (مستقیم یا معکوس) را نشان می‌دهد. این ضریب بین ۱ تا ۱- است و در عدم وجود رابطه بین دو متغیر، برابر صفر است.
همبستگی بین دو متغیر تصادفی X و Y به صورت زیر تعریف می‌شود:
که در آن E عملگر امید ریاضی، cov به معنای کوواریانس، corr نماد معمول برای همبستگی (کورولیشن) پیرسون، و سیگما نماد انحراف معیار است.
امید ریاضی:
در نظریه احتمالات؛ امید ریاضی، میانگین، مقدار مورد انتظار یا ارزش مورد انتظار یک متغیر تصادفی گسسته برابر است با مجموع حاصل‌ضرب احتمال وقوع هر یک از حالات ممکن در مقدار آن حالت. در نتیجه میانگین برابر است با مقداری که بطور متوسط از یک فرایند تصادفی با بی‌نهایت تکرار انتظار می‌رود.
کواریانس::
در نظریه احتمالات، اندازه تغییرات هماهنگ دو متغیر تصادفی است. (اگر دو متغیر یکی باشند کواریانس برابر واریانس خواهد شد). چنانکه دو متغیر تصادفی ناوابسته باشند کواریانس آنها صفر خواهد بود.
ضریب همبستگی پیرسون :
روشی پارامتری است و برای داده‌هایی با توزیع نرمال یا تعداد داده‌های زیاد استفاده می‌شود.
۳-۸-۲رگرسیون خطی
رگرسیون روش آماری است که به بررسی ارتباط دو یا چند متغیر می ­پردازد که با بهره گرفتن از آن می توان یک متغیر را بر اساس یک یا چند متغیر دیـگر پیش بـینی نمود. حال در صورتیکه یک متغیر مستقل داشته باشیم با مدل رگرسیون خطی ساده و در صورتیکه بیش از یک متغیر مستقل داشته باشیم با مدل رگرسیون چندگانه مواجه می شویم که در زیر به شرح هریک می پردازیم:
الف) رگرسیون ساده
فرض کنید X یک متغیر مستقل، Y یک متغیر وابسته و e متغیر خطا باشد. معادله خط رگرسیون به صورت زیر خواهد بود:

که در آن پارامتر  نشان دهنده عرض از مبدا خط رگرسیونی و پارامتر  نشان دهنده شیب خط است. در مدل رگرسیونی خطی ساده متغیر مستقل تحت کنترل است و تصادفی نیست در صورتی که متغیر وابسته تصادفی است. با بهره گرفتن از تحلیل رگرسیون می توانیم فرض وجود ارتباط بین دو متغیر مستقل و وابسته را آزمون کنیم. به منظور آزمون فرض :

fg21/3

میانگینهایی که دارای حداقل یک حرف مشابه هستند، اختلاف معنیداری در سطح احتمال ۵% با هم ندارند (آزمون دانکن).
۴-۲-۵ - عملکرد بیولوژیک خلر
نتایج تجزیه واریانس حاکی از آن است که عملکرد بیولوژیک به طور بسیار معنیداری تحت تاثیر مکان قرار گرفت (جدول۴-۶). مناسبتر بودن شرایط آب و هوایی در بردسیر برای خلر سبب شد که عملکرد بیولوژیک این گیاه در بردسیر ۳۶/۷ درصد بیشتر از کرمان بود و از نظر آماری در دو گروه متفاوت قرار گرفتند (نمودار ۴-۱۸).

نمودار ۴-۱۸: متوسط عملکرد بیولوژیک خلر تحت تاثیر مکان کاشت
عملکرد بیولوژیک در سطح ۵ درصد تحت تاثیر تیمار کود فسفری و در سطح ۱ درصد تحت تاثیر نسبتهای کشت و برهمکنش آنها قرار گرفت (جدول ۴-۶). بیشترین عملکرد بیولوژیک با عدم اختلاف معنیداری در کشت خالص و مخلوط ۲۵:۷۵ خلر و ذرت و کمترین آن در مخلوط ۷۵:۲۵ خلر و ذرت مشاهده شد (جدول ۴-۸). راجسوارا (۲۰۰۲) با بررسی و مقایسه کشت مخلوط و خالص نعناع و رز نتیجه گرفت که عملکرد بیولوژیک نعناع در کشت مخلوط کمتر بود. در این راستا مورئیر (۱۹۸۹) بیان کرد عملکرد ماده خشک یولاف و ماشک علوفهای در کشت مخلوط کمتر از عملکرد کشت خالص یولاف بود. نتایج نشان میدهد با تغییر از کشت خالص به سمت کشت مخلوط، از عملکرد بیولوژیک خلر کاسته شد و میتوان این گونه نتیجه گیری نمود که با افزایش رقابت بین گونهای، رقابت بر سر آب و مواد غذایی بیشتر شده و عملکرد بیولوژیک کاهش یافته است. در کشت خالص خلر بین تیمارهای کودی اختلاف معنیداری مشاهده شد، در مخلوط ۵۰:۵۰ خلر و ذرت بین مصرف کودهای زیستی، شیمیایی و ۵۰ درصد فسفر زیستی+۵۰ درصد فسفر شیمیایی اختلاف معنیداری مشاهده نشد (جدول ۴-۸). در مخلوط ۲۵:۷۵ خلر و ذرت نیز بین کاربرد فسفر زیستی و شیمیایی اختلاف معنیداری وجود نداشت، اما مصرف ۵۰ درصد فسفر زیستی+۵۰ درصد فسفر شیمیایی با اختلاف معنیداری، عملکرد بیولوژیک خلر را ۱۷/۲۳ درصد افزایش دادند. بیشترین عملکرد بیولوژیک خلر، از کشت خالص خلر و مخلوط ۲۵:۷۵ خلر و ذرت همراه با مصرف ۵۰ درصد کود فسفر زیستی +۵۰ درصد فسفر شیمیایی و کاربرد فسفر شیمیایی حاصل گردید (جدول ۴-۸).
کودهای زیستی به واسطه تولید هورمونهای اکسین و جیبرلین، رشد اندامهای هوایی گیاه را افزایش می دهند. فیتوهورمونها همچنین سبب تکثیر و افزایش جذب ریشه و در نتیجه افزایش عملکرد بیولوژیک میشود (Samarbakhsh et al., 2009).
جدول ۴-۸: برهمکنش نسبتهای مختلف کشت و کودهای فسفری بر عملکرد بیولوژیک خلر

نسبتهای کشت خلر:ذرت

کود فسفری

عملکرد بیولوژیک (تن در هکتار)

شاهد

e80/6

۰:۱۰۰

زیستی

cd40/7

شیمیایی

b60/8

۵۰ % زیستی +۵۰ % شیمیایی

a30/8

شاهد

e20/7

۲۵:۷۵

زیستی

c90/7

شیمیایی

c60/8

هفت گنبد به هفت موبد داد
معنی آن شد که کردش آتشگاه
(همان: ۳۴۹)

آتش بهرام که در آیین زرتشتی به منزله کلیسای جامع عیسویان است، یکی از هفت آتشکده ی ایران در زمان ساسانیان و سخت مورد توجه بوده است.» (همان: ۱۰۰)
«آتشکده ها بنا بر اهمیت نوع آتشی که در آن است، به سه دسته تقسیم می شوند: آتش بهرام، آدران و دادگاه. برای تأسیس آتش بهرام (در زبان پهلوی آتخش وهرام) شانزده آتش گوناگون مانند آتش خانگی و آتش صنعتگران و غیره گردآوری می شود و در طی دعا خوانی های متعدد و مراسم دینی دقیق و طولانی «تطهیر» و «تقدیس» می گردد. پس از این مراسم، آتش مقدس را با تشریفات دینی خاص در اتاق مخصوص در آتشکده در زیر قبه برجای خود می نهند یا اصطلاحا بر تخت می نشانند. پس از آن فقط موبدانی که دارای شرایط و درجات خاص دینی باشند، می توانند برای خدمتگزاری به آن اتاق (گنبد) داخل شوند. آتشکده ای که این گونه آتش در آن جای دارد، آتشکده ی بهرام یا آتش بهرام نامیده می شود.» (آموزگار، ۱۳۷۴: ۱۳۵-۱۲۵)

به نظر می رسد روایت نظامی در هفت پیکر که مبنی بر آن بهرام گور هفت گنبد را به هفت آتشکده بدل می کند و آن را به موبدان هفتگانه می سپارد، برگرفته از این مراسم باشد.
از دیگر بهرام های آیین مزدیسنا بهرام ورجاوند (یکی از افراد موعود در دین زرتشت) است. «در عهد هوشیدر، بنا بر اعتقاد پیروان مزدیسنا، پادشاهی دادگر از نژاد کیان، به نام بهرام و ملقب به ورجاوند (بلندپایه، دارای فره) به سرکار خواهد آمد که جنگاوران و دلیران بدو خواهند پیوست. او با نیروی کافی به میدان می آید و چندان مرد از پای درمی آورد که در برابر هزاران زن یک مرد بیش نماند. وی در دادگستری هوشیدر را یاری خواهد داد؛ او نمادی از ایزد بهرام است که به صورت شاهی، سوار بر پیل آراسته ای برای یاری ایرانیان در برابر بدخواهان و دشمنان، از کابل یا از هندوستان می آید. بعید نیست هنگامی که نظامی به جاوید ساختن چهره ی بهرام می پرداخت و او را همچون شخصیتی پیامبرگونه به تعالی و معراج می برد، به خاطره ی بهرام ورجاوند و نجات بخشی وی نیز نظر داشته است. سرانجام کار بهرام در روایت های تاریخی چنین است که به درون چاهی می افتد و دیگر هیچ کس او را نمی یابد. در هفت پیکر هم بهرام گور در پایان داستان نمی میرد، بلکه همچون دودی از فراز غار برمی خیزد و به آسمان ها می پیوندد. گویی مرحله ی عروج نهایی را سپری می کند. در حقیقت همان طور که درباره ی مردان مقدس آمده است که نمی میرند، بلکه مدت زمانی نامعلوم جسم خود را ترک می کنند تا دوباره در هیأتی تازه برای نجات بشر قیام کنند، نظامی هم تلاش می کند تا بهرام را در زمره ی افراد جاویدان درآورد.» (حسینی، ۱۳۹۱: ۱۰۱)
بهرام در آیین مهر
مِهرپرستی یا آیین مهر یا میترائیسم، آیینی رازآمیز هست که بر پایه پرستش مهر (میترا) ایزد ایران باستان و خدای خورشید، عدالت، پیمان و جنگ، در دوران پیش از آیین زرتشت بنیان نهاده شد این آیین بعدها دگرگون شده و به سرزمینهای امپراطوری روم برده شد و در طول سده‌های دوم و سوم پس از میلاد، در تمام نواحی تحت فرمانروایی روم، در سرزمین اصلی اروپا، شمال آفریقا و بریتانیا برپا بود.
به فراخور قداست این بحث عده ای از شعرا که از جایگاه ویژه ای در نزد ایرانیان برخوردار بودند، بهرام را به این آیین ارتباط می دادند.
«مهرپرستی یا میتراییسم (Mithraism) همان آیین پرستش مهر است، که یکی از خدایان هند و اروپایی است که در آسیای صغیر شکل خاص و سرّی به خود گرفت و از آنجا به روم و اروپا رفت.» (همان: ۱۰۵)
«بهرام جلوه های دهگانه ای دارد. وی در یکی از جلوه های خود(گراز) پیشاپیش میترا حرکت می کند و همراه اوست. مطالعه تطبیقی تصویر بهرام در هفت پیکر و میترا در آیین مهری نشان از نوعی اختلاط و یا آمیختگی تصویر بهرام گور نظامی با خویشکاری های میترا دارد. شباهت فوق العاده ای بین تصویرهای میترا در سنگ نگاره های ایرانی و رومی و کارکرد شخصیتی بهرام در هفت پیکر موجود است. لباس بهرام سرخرنگ است؛ چون منسوب به ستاره مریخ است. کلاه و بالاپوش میترا هم در تمامی تصویرها سرخ رنگ است.» (مقدم، ۱۳۸۵: ۷۹-۷۸)
«معراج بهرام و میترا نیز به یکدیگر شبیه است. روایت هایی که از انجام زندگی مهر در دست است نشان می دهد که مهر با گردونه خورشید به آسمان می رود.» (همان: ۱۰۱-۹۹) «بهرام نیز در پایان کار وارد غاری می شود و هیچ کس خبری از او باز نمی یابد. فقط تمامی همراهانش شاهد هستند که دودی از دهانه غار به بالامی رود که نشانه ی عروج روح بهرام است. تمامی این شخصیت ها با ورود به غار به تولدی دوباره می رسند و روزی دوباره برای نجات بشریت قیام خواهند کرد.» (حسینی، ۱۳۹۱: ۱۰۷)
۴-۵-۳) نمادشناسی عدد هفت در هفت پیکر
هفت پیکر نظامی گنجه ای، یکی از شاهکارهای ادبی جهان به شمار می آید که شاعر، این مثنوی را به درخواست زن کرپه ارسلان، حاکم احمدیلی رویین دژ ( مراغه ) سروده است. در این منظومه شاعر به زندگی بهرام گور ساسانی می
پردازد و مفاهیم خود را در قالب منظره سازی در هفت شعر و هفت افسانه که در مورد ساخت هفت گنبد با هفت رنگ برای هفت همسر او از هفت اقلیم است بیان می کند. عدد هفت از قداست خاصی در بین اقوام ایرانی و حتی سایر مردم دنیا برخوردار است. عدد هفت نزد همه ی اقوام ، رقم کامل و تمام پنداشته شده زیرا از رقم یک (مظهر یگانگی) و رقم دو (مظهر دوگانگی) که بگذریم، ارقام سه و چهار به ترتیب، اعداد مذکّر و مؤنّثند و حاصل جمع شدن آنها، رقم «هفت» است که مزیّتش در همین است، چون هیچ کدام از عناصر نرینه و مادینه به تنهایی کامل نیستند.
نظامی از نظریه کیهان شناسی کهن در نظم داستان های هفت پیکر سود برده است. مراحل رشد و کمال بهرام در هفت پیکر با گذر از هفت گنبد جادویی و دیدار با هفت شاهدخت جریان می یابد. آنچه در اثر نظامی روشن است، این است که هفت سیاره نقش فعالی در این روند داشته اند.
در آیین مهر، هفت سیاره قداست ویژه ای دارند. این سیارات ایزدانی بودند با نیروی بسیار و مؤثر در سرنوشت جهان هستی و انسان. چنین باورهایی سبب شده بود که هر یک از این سیارات دارای صفات و مشخصاتی مخصوص به خود باشند. مهریان باور داشتند که روان هر فردی که از آسمان سرازیر می شود تا در جسمی جایگزین گردد، ویژگی یکی از سیارات را به خود می گیرد و هنگام مرگ نیز روح انسان از این هفت سیاره می گذشت تا به تدریج کاملاً سبک بار شده و به خورشید ملحق شود؛ یعنی به جاودانگی برسد. هریک از مراحل سلوک در آیین مهری نامی دارد و در طی مسیر کمالِ هر یک از این پله ها، از معنی و مفهوم ویژه ای برخوردار هست. عدد هفت از عناصر مقدس در آیین مهر می باشد. هفتگانه بودن در اجزای دین مهر از اصول مهم بوده است. مهریان ایران دارای هفت مرحله سلوک بودند که هر یک از این مراحل نمایانگر یکی از فلک های هفتگانه بوده است. به اعتقاد مهرپرستان بعد از این آسمان هفت طبقه، یک طبقه دیگر نیز وجود دارد که جایگاه نور محض و روشنایی است. ارواح پس از گذشتن از هفت آسمان شایستگی می یابند که بی مانع به آسمان هشتم که جایگاه نور و روشنایی بی پایان برسند، و در واقع به جاودانی می رسند. (ر ک همان: ۱۰۸)
ازدواج جادویی
بهرام در سنین شصت به بعد نیز پس از توبه و عزلت، به بهانه ی شکار به دنبال گور، راهی غاری می شود که از آن پس هیچ کس بازگشت او را ندید و بدین ترتیب چهره ی افسانه ای بهرام با «مرگ مرموز» یا «بی مرگی»، کامل می شود در واقع می توان گفت به مقام قرب الی الله یا به اوج بندگی که فنا فی الله هست می رسد.
«مریخ با رنگ سرخ خود در هیأت شاه متجسم می شود که سرخ پوش است و زهره با پوششی سفید رنگ در هیأت شاهزاده ایرانی متجسم می شود. در داستان هفت پیکر نظامی، بهرام پس از گذر از هفت مرحله ی خودشناسی در هفت گنبد در آخرین روز که روز جمعه است، مهمان دختر پادشاه ایران است. رنگ این گنبد سپید و دختر سپیدپوش نمودی از زهره است، که متعلق به این گنبد و شاهزاده ی ایران می باشد. در آخرین گنبد، بهرام که مهمان شاهدخت ایرانی است، شنونده ی

میوه ها به صورت فندقه هم شکل یا به ندرت ناجور شکل، ۲ تا ۱۰ رگه ای یا ۱ تا ۳ باله، استوانه ای یا با سطح پشتی- شکمی فشرده هستند. کلاله در گل های این تیره وجود ندارد یا وجود دارد، کاهکی، تاج مانند یا گوشک دار مورب، به ندرت متشکل از فلس های بسیار باریک متعدد است. کیسه های بساک با قاعده دم دار یا به ندرت بدون دم، با رأس زایده دار است. خامه گل سربریده، با رأس قلم موئی، با کلاله خطی کناری است.
شکل ۲-۱: ساختار گل در تیره کاسنی
(Australian National Botanic Gardens 2011)
۲-۱-۲-پراکنش جغرافیایی تیره آستراسه (کاسنی)
این تیره در سراسر جهان به استثنای قطب جنوب و قطب شمال توزیع شده، ودر مناطق خشک ^[۱۴] و نیمه خشک ^[۱۵] ، عرض های جغرافیایی معتدل ، نیمه گرمسیری و پایین شایعترین پوشش گیاهی است (Valles and McArthur 2000).
۲-۱-۳-گیاهشناسی جنس آرتمیزیا (درمنه)
تا کنون بیش از ۵۰۰ گونه برای این سرده شناسایی شده است (LI,Jiang et al.2012). فرم رویشی درمنه، علفی یا خشبی و بوته مانند ،یکساله دوساله تا چند ساله هستند. دارای سیستم ریشه ای، راست ریشه با ساقه برافراشته یا ایستاده، گاهی افتان و گسترده روی زمین، ساقه ها متعدد، در برخی گونه ها بدون انشعاب است. برگ هامتناوب، بدون کرک یا به اشکال گوناگون کرک دار، کرک ها ۲ شاخه، به ندرت ستاره ای یا ساده، در بالا اغلب حاوی کرک های غده ای منقوط بدون پایک، پهنک شانه ای بخش یا شانه ای بریده یا ۲ تا ۴ بار شانه ای بخش، به ندرت ساده، دندانه دار، قاعده ای ها دمبرگ دار، برگ های ساقه ای اغلب بدون دمبرگ یا دمبرگ کوتاه دارند. گل آذین در گل های جنس آرتمیزیا با شمای عمومی گل آذین پانیکول یا سنبله ای- خوشه ای است.

گل های جنس آرتمیزیا همگی لوله ای، در کپه های جور جنس نر ماده، ۵ دندانه ای، تعدادی از گلها عملاٌ عقیم یا در کپه های ناجور جنس کپه ها با گلهای کناری ماده لوله ای نخی شکل، در بالا ۲ دندانه ای و گل های مرکزی نر ماده و بارور با رأس ۵ دندانه ای یا در کپه های با گل های کناری ماده و گلهای مرکزی عملاٌ نر در بالا ۵ دندانه ای. میوه به شکل فندقه، بدون کرک، بدون کاکل، مستعطیلی باریک، کوچک، با جای زخم ناشی از اتصال لوله گل جانبی و ناف قاعده ای جانبی است. (مظفریان. ۱۳۸۷).
۲-۱-۴-پراکنش جغرافیایی جنس درمنه
گونه های این جنس در اکوسیستم های بسیاری شامل صحرا (A.santolina)، محیط های مرطوب در نزدیکی سطح دریا تا ارتفاعات بالا در حدود ۴۰۰۰ متر (A.melanolepis) رشد می کنند. برخی گونه ها نظیر A.vulgaris در مناطق پوشیده شده از مواد پوسیده و فاسد رشد می کنند .(Cox and Moore 2010)
گونه های درمنه به طور گسترده ای در نیمکره شمالی، (معمولاٌ در زیستگاههای خشک و نیمه خشک) پراکنده شده اند، اما در نیمکره جنوبی تنها در حدود ۱۰ گونه از این جنس یافت شده است (Hayat, Ashraf et al. 2009).
۲-۱-۵-گیاه شناسی گونه درمنه خزری (Artemisia annua)
گیاه درمنه خزری دارای ساقه منفرد به ارتفاع تا ۱۲۰ سانتیمتر با برگ های بدون کرک یا با کرک های پراکنده، برگ های ساقه ای ۲ بار شانه ای بخش، دمبرگ دار با قطعات اصلی جدا از یکدیگر، قطعات شانه ای بخش یا شانه ای منقسم با لوب های سر نیزه ای دندانه دار یا کامل، محور برگ عریان یا با دندانک های کم، برگ های بالای ساقه و لابه لای ساقه ها به تدریج کوچک شده، برگ های روی شخه های گل آذین بسیار کوچک و با تقسیمات خطی تا نخی است. گل آذینها پانیکول گسترده با شاخه های بلند، مورب تا تقریباٌ افقی گسترده دارند.
گل های کناری ماده و زمان گلدهی و میوه دهی در اواخر تابستان تا اواسط پائیز است. رویشگاه گیاه در ایران: شمال، غرب، مرکز و شمال شرق است.
شکل ۲-۲: A. annua
۲-۱-۶-تاریخچه نامگذاری
درمنه از دوران گذشته در طب سنتی دارای اهمیت و مصارف گوناگون بوده است و از آنها با نامهای درمنه، افسنطین، یوشان، برنجاسف، قیصوم و ترخون نام برده شده است و این نامها امروزه نیز در اکثر مناطق متداول است (مظفریان، ولی ا…، ۶۸-۱۳۶۷)
نام Artemisia اولین بار در سال ۱۷۵۳ میلادی توسط لینه برای این جنس انتخاب شد. اقتباس این نام به افتخار زنی است که حدود ۳۲۵ سال قبل از میلاد مسیح می زیسته و همسر حاکم وقت (مازلوس) قسمتی از یونان بود. وی داروساز و گیاهشناس بوده و چندین گیاه را نیز نامگذاری کرده بود.
درمنه، یوشان، ترخ (terekh) این جنس در ایران ۳۴ گونه گیاهی علفی یکساله و چندساله دارد که در سراسر ایران پراکنده اند. گونه های انحصاری آن در ایران عبارتند از A. kermanensis و A.melanolepis و دیگر گونه های آن علاوه بر ایران در قفقاز، سیبری، ترکمنستان، افغانستان، پاکستان، آسیای مرکزی، ارمنستان، آناتولی، عراق، هیمالیا، تبت و اروپا نیز می رویند. پراکندگی جغرافیایی درمنه به وسعت ایران بوده از دشت های پست ساحلی تا ارتفاعات کوهستانی می رویند (مظفریان، و. ۱۳۸۶).
۲-۱-۷- ترکیبات شیمیایی سرده درمنه
مونوترپن های بدون حلقه^[۱۶] ، هیدروپراکسید مونوترپن ها^[۱۷] ، گلیکوزید مونوترپن های حلقه دار^[۱۸] و مونوترپن های غیر معمول در برخی از گونه های درمنه در ایران یافت شده اند (راستیان و مسعودی, ۲۰۱۱).
مهم ترین ترپن در گیاهان سرده آرتمیزنین می باشد که یک سزکویی ترپن لاکتون است. این ترکیب عمدتاٌ در بخش هوایی گیاه یافت می شود (Olofsson, Engstrom et al. 2011).
در سال ۲۰۰۸ در مطالعه ای بر روی A.scoparia، ۲۴ مونوترپن، ۱۹ سزکویی ترپن و ۲ کتون در این گیاه شناسایی شد (Singh, Mittal et al. 2009).
روغن فرار^[۱۹] درمنه اغلب حاوی بیش از ۱۰۰ ترکیبجداگانه^[۲۰] می باشد، به عنوان مثال در A.siberi بیش از ۱۶۰ ترکیب شیمیایی شناسایی شده است (Rustaiyan and Masoudi 2011).
عمده ترین ترکیبات موجود در روغن بدست آمده از برگ و گل این گیاه شامل : کامفور^[۲۱] ، -۱,۸ سینئول^[۲۲]، آلفا ترپینولن^[۲۳]، آلفا ترپینن^[۲۴] می باشد (Movafeghi, Djozan et al. 2010). گیاهان این رده حاوی ترکیبات گلیکونی متعدد هستند. در تعدادی از گونه های این گیاه ۸۰ آگلیکون آزاد^[۲۵] شناسایی شده است (Al Hazimi and Basha 2011).
در سال ۲۰۱۰ طی مطالعات صورت گرفته، ۱۸ ترکیب پلی فنلی^[۲۶] در برگ های این گیاه شناسایی شد (Carvalho, Teixeira et al. 2011).
در مطالعه ای که بر روی ۱۳ گونه درمنه صورت گرفت اسیدهای چرب غیر اشباع^[۲۷] غالب در تمام گونه های درمنه آلفا لینولنیک اسید (ALA) و لینولئیک اسید (LA) تشخیص داده شد (Carvalho, Teixeira et al.2011).
۲-۱-۸- خواص دارویی سرده درمنه:
ترکیبات فنلی بدست آمده از درمنه به عنوان یک مهار کننده پمپ با قابلیت هدف قرار دادن سیستم های جریان^[۲۸] در ساختار دیواره باکتریهای گرم مثبت پاتوژن انسانی شناخته شده اند. بررسی های اخیر نشان می دهند که کلرژنیک اسید^[۲۹] بدست آمده از A. absinthium دارای خواص ضد میکروبی است (Fiamegos, Kastritis et al. 2011).
کامفور یکی از اجزاء عمده اسانس درمنه است و ار آن در شیمی لاستیک سازی و کاغذ سازی، عطرسازی، لوازم آرایشی، صابون سازی، صنایع چسب، مواد افزودنی، روان کننده، ترکیب رزین ها، حلالها، پلاستیک و رنگها نیز استفاده می شود ۲۰۰۹)، محسن و علی).
۸و ۱ – سینئول به طور گسترده در تهیه مواد دارویی کاربرد دارد. به طور موضعی بعنوان داروی بی حس کننده و ضد عفونی کننده در درمان تورم بکار میرود. سینئول در اسپری های خانگی ، داروهای شستشو و در انواع روغن های پوست و مو مصرف می شود . در مقابل حشرات اثر کشندگی دارد و در تهیه عطر و مواد خوشبو کننده نیز بکار میرود (عبدی و همکاران. ۲۰۱۰).
لیمونن در فراورده های دارویی نظیر قرص بی کربنات سدیم و پمادهای ضد عفونی کننده وارد می شود.در ساخت ویتامین A، نیز از لیمونن استفاده می شود (ایوقی، برزگر و همکاران. ۲۰۱۱).
آرتمیزین برای درمان مالاریا ، عفونتهای انگلی مانند شیستوزوماسیس مورد استفاده قرار میگیرد.این ترکیب همچنین خواص ضد سرطان قوی و گسترده ای را در خطوط سلولی و مدلهای حیوانی نشان داده است(Krishna, Bustamante et al 2008).
اسانس های موجود در گونه های مختلف درمنه در فعالیت های بیولوژیکی مختلفی نقش دارند. فعالیت های بیولوژیکی بعضی از این اسانس ها به طور مستقیم به وسیله بشر تجربه شده است. به عنوان مثال، توجن (Thujone) یک مونوترپن شاخص در بعضی گونه های Artemisia است که باعث ایجاد مسمومیت مزمن می شود. به طوریکه تهیه نوشابه های الکلی از عصاره ریشه گیاه A.absinthium به خاطر وجود این ماده در چندین کشور خارجی ممنوع شده است (۱۴ مقاله). مقدار کل توجن (مشتقات ß-thujone و α) ممکن است تا بیش از ۶۰ درصد کل مقدار اسانس نیز برسد. همچنین ماده تلخ Absinthin استخراج شده از A.absithium خاصیت از بین بردن حشرات و لارو آنها را دارا می باشد.
طی تحقیقاتی که روی ۲۴۰ گونه از تیره Asteraceae جهت تعیین خواص داروئی آن انجام شد، حدود ۸۴ ترکیب دارویی در گونه های Artemisia تشخیص داده شده است. مهمترین گروهسزکویی ترپن ها یافت شده در قبیله Anthemideae شامل لاکتونهای سزکویی ترپن^[۳۰] می باشند. این مولکولها به طور وسیعی در طی تحقیقات کموتاکزونومیک (Chemotaxonomic) و سایر مطالعات در جنس Artemisia مورد تحقیق قرار گرفته اند. در حالیکه germacranolides و guaianolides ترکیبات غالب در این قبیله هستند، santanolides به طور اختصاصی در جنس Artemisia گزارش شده است.
گیاه A.annua منبع یک داروی مهم گیاهی سنتی در چین به نام Qing Hao است که در حدود بیش از ۲۰۰۰ سال به عنوان داروی کاهنده تب استعمال می شده است. ترپنوئیدها و فلاونوئیدهای متعدد استخراج شده از A.annua فعالیت ضد سلولی^[۳۱] مهمی را در هنگام آزمایش روی تومور در انسان نشان داده است. در بین این مواد، آرتمیزین (Artemisine) و کورستاژتین (Quercetagetin) به عنوان ماده موثر در این فعالیت ضدسلولی مهم اثبات شده اند (۱۷ مقاله). همچنین عصاره های استخراج شده از قسمت های هوایی گیاه A.annua که در مجاورت هوا خشک شده اند، دارای فعالیت تعدیل مصونیت از طریق تکثیر لنفوسیت نوع T بوده اند. بر اساس مطالعات انجام شده ۲۴ ترکیب در اسانس گونه A.annua مشاهده شده است. ترکیبات اصلی این اسانس، آرتمیزیا کتون، ۱و۸- سینئول، پینوکاروون، بتا–سلینن، کامفور و گاما- مورولن می باشند) مینا ربیعی، ۱۳۸۲).
در کشور مجارستان ترکیب های اصلی اسانس گیاه A.annua، آرتمیزیا کتون (Artemisia ketone) و آرتمیزیا الکل (Artemisia alcohol) گزارش شده اند.
ترکیب های اصلی اسانس A.annua رشد یافته از بذور کشور چین شامل آرتمزیا کتون (Artemisia ketone) و آرتمیزیا الکل (Artemisia alcohol)، میرسن (Myrcene)، آلفا – گواین (α- guaiene) و کامفور (Camphor) می باشند. ترکیبهای اصلی اسانس A.annua رشد یافته از بذور کشور ویتنام، کامفور (Camphore) و جرماکرن- دی (germacrene – D) می باشد. بر اساس تحقیقات انجام شده روی اسانس گیاه A.annua در شمال ایران، می توان ترکیبات آرتمیزیا کتون و کامفور را به عنوان ترکیبات اصلی در این گیاه نام برد.
ترکیب شیمیایی بورنئول که تنها در گونه A.annua مشاهده شد، به طور گسترده برای خوشبو کردن انواع محصولات بهداشتی و فراورده های پزشکی استفاده می شود. ترکیب شیمیایی بتا کاریوفیلن که در گونه های A.annua و A.scoparia موجود بوده است، به عنوان طعم دهنده در ادویه، صابون و صمغ آدامس به کار می رود.
یکی از مهمترین ترکیبات دارویی این گیاه، آرتمیزینین^[۳۲] از گروه متابولیت های ثانویه موسوم به لاکتون سزکویی ترپن اندوپراکسیدها می باشد که فعالیت مؤثری را برعلیه نژادهای انگل پلاسمودیوم^[۳۳] عامل بیماری مالاریا از خود نشان می دهند. از آنجا که در گزارشات سازمان بهداشت جهانی موارد مقاوم این انگل به داروهای فعلی نظیر کلروکوئین، سولفادوکسین و پرپمتامین یافت شده، به همین دلیل تولید تجاری و انبوه آن مورد توجه خاصی قرار گرفته استKalyman , D. L. 1985)). عملکرد نسبتاٌ کم [۰۸/۱ – ۰۱/۰ درصد] این ماده در گیاه محدودیت عمده ای در تولید تجاری آن است. تغییرات در شرایط کشت و محیط رشد در کشت های سلولی و تغییر سطوح هورمون های رشد در کشت بافت به منظور بالا بردن مقدار آرتمیزنین چندان موفق نبوده است و از طرف دیگر به دلیل منابع محدود و مشکلات ساخت مصنوعی – شیمیایی این ماده مورد توجه قرار نگرفته است. به همین دلیل در سالهای اخیر تلاش های زیادی برای افزایش آرتمیزنین از گیاه فوق به کمک الیسیتورها صورت گرفته است(Archana, G. et al. 2002).
تحقیقات جدید در سال ۲۰۰۵ نشان دادند که آرتمیزنین به تنهایی قادر به از بین بردن انتخابی سلولهای سرطانی است. برای مثال مشتقات آرتمیزنین دارای فعالیت ضدتوموری بر علیه سلولهای سرطانی سینه انسان با اثر کشندگی انتخابی می باشند (Singh, N.P. and H .Lai .2001). خاصیت آللوپاتیک (دگر آسیبی در گیاهان) و دورکنندگی حشرات نیز از دیگر اثرات این گیاه است ( Duke, S. et al. 2002).
۲-۲-متابولیت های ثانویه
بشر در طول قرن ها به گیاهان به عنوان منبع کربوهیدرات، پروتئین و چربی وابستگی کامل داشته است. علاوه بر این گیاهان منبع طیف وسیعی از متابولیت های ثانویه می باشند (Ravishankar G. et. Al.). عمدتاٌ یکسری از واکنش های شیمیایی که واسطه آنزیمی دارنددر گیاه زنده به عنوان متابولیسم شناخته می شوند. این واکنش های شیمیایی با هم هماهنگ شده تا مسیرهای متابولیکی که در آنها سنتز مولکولهایی مثل قندها، اسیدهای آمینه، اسیدهای چرب عمده، نوکلئوتیدها و پلیمرهای حاصل از آنها (DNA,RNA) انجام می شود بدست بیایند. این تجمع به عنوان متابولیسم اولیه در نظر گرفته می شود و ترکیب تولید شده که برای زنده ماندن و سالم ماندن گیاه لازم هستند متابولیت اولیه^[۳۴] نامیده می شوند. همچنین در گیاهان، مسیرهای متابولیکی دیگری وجود دارد که محصول این مسیرها برای موجود کاملاٌ مشخص نیست که به این ترکیبات متابولیت های ثانویه اطلاق می شود و به مسیر تولید آنها متابولیسم ثانوی گویند. تولید متابولیت های ثانویه بخشی از سیستم دفاعی گیاه را تشکیل می دهد. گرچه محصولات ثانویه گیاهی در گذشته به صورت ترکیبات شیمیایی تعریف می شدند که دارای نقش بیوشیمیایی حیاتی در ساختار و حفظ سلول گیاهی نیستند، تحقیقات اخیر نشان داده که این ترکیبات دارای نقش های حیاتی در اکوفیزیولوژی گیاهان هستند. مسیرهای متابولیکی بخشی از برنامه تکاملی به حساب می آیند و در حقیقت متابولیسم ثانویه نشانه تمایز سلول است و تشکیل متابولیت های ثانویه نشانه اختصاصی شدن سلول هاست (Ram G, Bhan M. et al. 2005).
سه گروه از محصولات ثانویه بر اساس ویژگی های بیوسنتزی وجود دارند. محصولات گیاهی بر اساس نحوه بیوسنتز به ترپن ها، فنلیک و ترکیبات ازت دار تقسیم می شوند. شکل ۱-۴ مسیرهای بیوسنتز محصولات ثانویه و اثرات متقابل آنها با متابولیسم اولیه را به شکل ساده نشان می دهد (کافی و همکاران. ۱۳۸۲).
شکل ۲-۳- نمای ساده ای از مسیرهای عمده بیوسنتز محصولات ثانویه و ارتباط آنها با متابولیسم اولیه
۲-۲-۱- ترپن ها^[۳۵]
ترپن ها یا ترپنوئیدها بزرگترین گروه محصولات ثانویه را شامل می شوند. مواد متنوع این گروه معمولاٌ در آب غیر محلول بوده و به وسیله منشاء بیوسنتزی مشترکشان به هم می پیوندند. ترپن ها از امتزاج واحدهای ۵ کربنی شکل می گیرند که از مسیر موالونیک اسید ساخته می شوند. این مواد سمی هستند و در بسیاری گیاهان به عنوان ترکیبات گیاهی ضد گیاه خواری ایفای نقش می کنند. مثال هایی از انواع ترپن ها عبارتند از: منوترپن ها^[۳۶]، سزکویی ترپن ها^[۳۷]، دی ترپن ها^[۳۸]، تر ترپن ها^[۳۹] و پلی ترپن ها^[۴۰] (کافی و همکاران. ۱۳۸۲).
۲-۲-۲- ترکیبات ازت دار^[۴۱]
در ساختمان بسیاری از محصولات ثانویه گیاهان ازت وجود دارد. ترکیباتی که در این گروه جای گرفته اند دارای خواص دارویی بوده و بسیار مورد علاقه واقع شده اند (کافی و همکاران. ۱۳۸۲).
۲-۲-۳- ترکیبات فنلی^[۴۲]