۱٫مجازات حبس کمتر از ۱۲ماه
طبق ماده ۱۸۱ق.ع.ک مقرر شده است که تمام مجازاتهای حبس کمتر از ۱۲ماه از دوقسمت تشکیل شده‌اند:
-دوره توقیف: دوره زندان کوتاه مدت است که حتماً باید در زندان سپری شود.
-دوره آزادی تأیید گواهی نامه : این دوره پس از دوره توقیف آغاز شده و با موافقت اخذ شده از بزهکار توسط قاضی، وی با اعمال یک یا چند حکم اجتماعی مناسب جهت اجرا در این دوره، آزادی وی را گواهی می کند. مدت اعمال این میزان مجازات حبس شرایطی دارد که در بند ۲ماده ۱۸۱ق.ع.ک چنین اشاره شده است:
-در خلال بازه زمانی هفتگی باید تحدید شود؛
-حداقل ۲۸هفته و حداکثر ۵۱هفته (در رابطه با هر جرمی) باشد؛
-از محدوده معین شده قانونی نیز تجاوز نکند.
دوره توقیف باید بین ۲تا ۱۳هفته و دوره آزادی تأیید گواهینامه نیز حداقل ۲۶هفته باشد. بند ۷ ماده ۱۸۱ در خصوص حداکثر مجازات دو جرم یا بیشتر را که قاضی بخواهد به صورت متوالی سپری شود، ۶۵هفته ( ۱۵ماه) می داند که حداکثر ۲۶هفته ( ۶ماه ) آن باید دوره توقیف باشد. در خصوص احکام یا قرارهای اجتماعی مناسب نیز شماره های یک تا شش، یازده و دوازده که در بحث مجازات های اجتماعی ذکر شد در دوره آزادی تأیید گواهینامه قابل اعمال می باشد. قرار نظارت الکترونیک نیز به همان شیوه قابل اعمال است (هانگرفورد ولچ:۲۰۰۴، ۸۱۳).
نکته دیگری که در مورد حبس کمتر از ۱۲ماه مطرح است، امکان تناوبی گذراندن حبس است. به این صورت که حبس به دوره های زمانی تقسیم می‌شود که مجرم دورهای را حتماً در زندان و دورهای به همان میزان را آزاد اما تحت شرایط خاص مقرر قاضی خواهد بود. این مجازات با عنوان «حبس تناوبی» در بند ۱ماده ۱۸۳ق.ع.ک تصریح شده است.
-۲مجازات حبس ۱۲ماه و بیش از آن
مقررات قانونی در رابطه با این دسته از مجازاتهای بازداشت محور بیان داشته اند که: طبق قوانین موجود، مجرم بزرگسالی که محکوم به مجازات حبس از ۱۲ماه تا ۴سال شده باشد پس از گذراندن نیمی از دوره محکومیت خود در زندان، به صورت اتوماتیک آزاد خواهد شد و از آن زمان تا سپری شدن سه چهارم از مدت کل محکومیتش تحت نظارت خواهد بود. مجرم بزرگسالی که به مجازات معین حبس چهار سال یا بیش از آن محکوم شده باشد، پس از گذراندن نیمی از مجازات در زندان، امکان آزادی او خواهد بود، اما اگر آزاد نشود به محض سپری شدن دو سوم از مدت محکومیتش به طور اتوماتیک آزاد خواهد شد و پس از آن تا اتمام سه چهارم از مدت کل حبس تحت نظارت خواهد بود»(شورای تعیین کیفر، دسامبر۲۰۰۴، ۱۶).
لازم به ذکر است که این آزادی بر اساس گواهی و مجوز بوده و آزادی مطلق نیست و می تواند به تشخیص دادگاه متضمن شرایط خاصی باشد. این شرایط توصیه هایی است که دادگاه آنها را تبیین می کند، اما نکته جالب اینجاست که رئیس زندان یا مرکز خدمات تعلیق مراقبتی می بایست این تصمیم دادگاه را موکول یا متوقف بر هرگونه تغییری بداند که ممکن است در دوره حبس برای محکوم علیه ایجاد شود و مسئولیت تجدید نظر یا ایجاد تغییر در شرایط توصیه شده توسط دادگاه برای اعمال در دوره آزادی به عهده همین مقامات است. البته این قواعد در خصوص مجرمان خطرناک اجرا نمی‌شود و آنها تابع مقررات مخصوصی هستند؛ بدین صورت که تنها پس از سپری شدن نیمی از محکومیتشان امکان آزادی شان وجود دارد و در صورت آزادی، حتماً تا اتمام کامل دوره محکومیت، تحت نظارت با قرارهای مناسب اجتماعی خواهند بود(شورای تعیین کیفر، دسامبر۲۰۰۴، ۱۸-۱۹).

۲-۵-۳-۲-مجازات حبس مجرمان جوان

پیش از آغاز توضیح در مورد انواع حبسهای اعمالی بر مجرمان جوان دو نکته قابل ذکر است؛ اول اینکه محل بازداشت مجرمان جوان و بزرگسال از یکدیگر جدا بوده و آنان در شرایط زندان بزرگسالان قرار ندارند و دیگر اینکه حکم نگهداری و کارآموزی مجرمان جوان، برخلاف مجازاتهای حبس بزرگسالان قابل تعلیق نیست(هانگر فورد ولچ:۲۰۰۴، ۸۷۹).
لازم به ذکر است که سه نوع مجازات بازداشت محور برای مجرمان زیر ۲۱سال اعمال می شود:
-حکم نگهداری و کارآموزی ۱طبق ماده ۱۰۰قانون اختیارات دادگاههای کیفری (تعیین کیفر) سال :۲۰۰۰ مخصوص مجرمان زیر ۱۸سال که مرتکب جرایم نسبتاً شدیدی شده باشند که قاضی تشخیص دهد اعمال دیگر مجازاتها کافی نیست. حداکثر مجازات مقرره برای این دسته از بزهکاران ۲سال نگهداری در مراکز مخصوص است. بزهکاران ۱۰و ۱۱ ساله به هیچ عنوان به مجازاتهای بازداشتی محکوم نمی شوند ( سن مسئولیت کیفری در انگلیس ده سال تمام است، اما لازم به ذکر است که بزهکاران در این نظام حقوقی به سه گروه تقسیم شده‌اند: بزهکاران نوجوان سن۱۰تا ۱۸ سال، جوان۱۸ تا ۲۱ سال و بزرگسال بالای ۲۱سال).
-بازداشت و نگهداری در مؤسسه بزهکاران جوان مذکور در ماده ۹۶ق.ا.د۲۰۰۰: مخصوص مجرمان بین ۱۸تا ۲۱سال سن است. حداقل زمان حبس در این مورد ۲۱روز است. در مورد حداکثر مدت مجاز برای اعمال حبس در مورد مجرمانی که به سن ۱۸ سال رسیده اند، قاعده این است که میتوان همان مجازاتی را که برای بزهکاران بزرگسال اعمال می شود تعیین کرد؛ ولی رویه معمول رعایت حداکثر ۲سال است(هانگر فورد ولچ:۲۰۰۴، ۸۸۳).
-بازداشت بلند مدت مذکور در ماده ۹۱ق.ا.د۲۰۰۰: این نوع حبس مخصوص مجرمان زیر ۱۸سال است که مرتکب جرایم واقعاً شدید شده‌اند. طول مدت نگهداری می‌تواند کاملا شبیه حبس بزرگسالان باشد، حتی در خصوص حبس ابد. معمولا مدت زمان تعیینی براساس این ماده، بیش از ۲سال می‌باشد که البته نیمی از آن را بزهکار حتماً باید در حبس سپری کند. جرایم شدید ذکر شده عبارتند از: جرایم قابل مجازات با ۱۴سال حبس به بالا، تجاوز جنسی، انجام اعمال جنسی با اطفال و افراد کم سن و سال، انجام عمل جنسی با کودکی از بستگان، اغوای بچهای از میان فامیل برای دست زدن به فعالیت جنسی(همتیار: ۱۳۹۰، ۶۳).

۲-۵-۴-جریمه نقدی

یکی از متداولترین مجازاتها «جریمه های نقدی» می باشند که توصیه هایی نیز بر استفاده هرچه بیشتر از این مجازات شده است. البته این در جایی است که بیم آن نرود که مجرم دوباره به واسطه اعمال چنین مجازاتی جامعه را طعمه قرار دهد. در تعیین میزان جزای مالی شدت جرم ارتکابی و شرایط و وضعیت اقتصادی مرتکب بسیار تعیین کننده است. دادگاه این وضعیت را با صدور قرار اطلاع از اوضاع و احوال مالی که مجرم را ملزم به ارائه گزارشی از وضعیت اقتصادی خود می کند، متوجه می شود. امتناع از دادن این گزارش بدون دلیل موجه خود جرم است(بند ۴ ماده ۱۶۲ ق. ع. ک).
جریمه نقدی ممکن است در دادگاه صلح یا دادگاه جزا تعیین شود. در دادگاه صلح جدای از اندک تفاوتی که در شیوه اعمال این کیفر، نسبت به اینکه جرم ارتکابی از دسته جرایم اختصاری باشد یا جرایم دو وجهی وجود دارد. دادگاه جزا هیچ محدودیتی در میزان اعمال جزای نقدی ندارد. فقط دادگاه می بایست همراه با تعیین جزای نقدی، مدت زمان نگهداری (برای بزهکاران جوان) یا حبسی را (برای بزهکار بزرگسال) که در صورت عدم تأدیه مبلغ مجازات و در عوض آن، بزهکار باید تحمل کند. دادگاههای صلح در کنار حکم به جزای نقدی با جمع شرایطی می‌توانند حبس در عوض آن را نیز (حداکثر تا ۱۲ماه حبس) تعیین کنند، مثل اینکه برای قاضی روشن شود که باقی ماندن مجرم در آدرسی که جهت دسترسی به وی در اختیار دادگاه قرار گرفته غیر محتمل است. علاوه بر مواردی که به عنوان مجازات های اصلی نظام حقوقی انگلستان شرح آن گذشت، مواردی نیز ذکر شده است که اگر چه نوعی محدودیت و تضییق بر بزهکار محسوب می شوند، ولی در گروه مجازاتهای اصلی قرار نگرفته اند و در کنار آنها یا در ازای آنها الزاماتی را برای بزهکار به وجود می آورند. از این مقرره‌ها به دستورات فرعی تعبیر شده است که قاضی می تواند از آنها به تنهایی یا در کنار مجازاتها استفاده کند(همتیار:۱۳۹۰، ۶۶).
به صورت مختصر به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

1. 1. قرار پرداخت غرامت (ماده ۱۳۰ق.ع.ک:) که مقرر می‌دارد بزهکار برای جبران خسارات و نقصانها و صدمات فردی وارد شده بر بزهدیده به واسطه جرم مبلغی پرداخت کند. در بزههای منتهی به مرگ بزهدیده نیز مبلغی برای جبران هزینه‌های تدفین یا عزاداری به وابستگان مجنی علیه پرداخت شود. این قرار به تنهایی نیز قابل اعمال است. نکته مهم اینکه در صورتی که مجرم توانایی پرداخت مجازات نقدی و مبلغ خسارت را با هم نداشته باشد، پرداخت خسارت در اولویت است.

1. 1. قرار رد اموال : در مواردی که اموال مسروقه یا سود حاصل از فروش آن در تصرف سارق باقی باشد، دادگاه بنا بر اختیار مصرح در ماده ۱۴۸ق.ا.د سال۲۰۰۰ دستور به استرداد آن به صاحب اصلی اش می دهد. همچنین اگر مال فروخته شده باشد و خریدار در خرید مال سوء نیت نداشته باشد، بنا به همین دستور سارق ملزم به جبران خسارت وی نیز می باشد.

1. 1. قرار ضبط و مصادره اموال : ماده ۱۴۳ق.ا.د مقرر می دارد دادگاه این اختیار را داراست که اموالی را که بزهکار در پروسه ارتکاب جرم استفاده کرده یا مقدمات بکارگیری آنها را فراهم کرده و قصد استفاده از آن را داشته است،ضبط و مصادره کند. این اموال معمولاً فروخته شده و سود حاصل از آن در اختیار دولت قرار می گیرد. در تصمیم گیری در اتخاذ دستور مصادره اموال، قاضی می بایست تأثیر چنین دستوری بر وضعیت بزهکار را مورد توجه قرار دهد. قرارهای دیگری نیز وجود دارد که به شرح زیر است:

-قرار (مربوط به)رفتارهای ضد اجتماعی؛
-قرار نگهداری در بیمارستان (مخصوص محکومان به حبسی که دارای بیماری روانی اند)؛
-قرار سرپرستی کودکان؛
-قرار پیشگیری جرایم جنسی
-قرار مجرمان خشن(همتیار:۱۳۹۰، ۶۷).

فصل سوم: جایگاه حبس ابد در حقوق ایران و انگلستان

۳-۱-اصول حاکم بر کیفر حبس ابد

در ادامه با بررسی کیفر حبس ابد‌، به این پرسش پاسـخ خواهیم داد که آیا تعارضی میان این کیفر و اصول حقوق کیفری وجود دارد یا خیر. در این باره‌ با‌ توجه‌ به نگرانی‌ِ عمیق جوامع امروزی از‌ رعایت‌ نشدن موازین حقوق بشری و عدالت ـ چه از دید قربانیان جرم و چه مجرمان‌ـ وجود دارد. به طور کلی تعیین ضوابط سه‌گانه تناسب‌، قانونی‌ بودن‌ و بشری بودن را برای قابلیت اعمال هر مجازاتی (از جمله حبس ابد) لازم می‌داند‌:

۳-۱-۱-قانونی بودن‌

بر‌ پایه اصل قانونی بودن جرایم و مجازاتها هیچ کس نباید محکوم یا مجازات شود مگر به دلیل‌ نقض‌ قاعده‌ای حقوقی. این اصل در ماده (۲)۱۱ اعلامیه جهانی حقوق بشر و ماده‌ ۲۳‌ اساسنامه دیوان کیفری بین‌المللی تبیین شده است‌. دادگاههای‌ کیفری‌ بین‌المللی یوگسلاوی سابق و روآندا نیز اعمال اصل‌ قانونی‌ بودن در حقوق بین‌الملل کیفری را شناسایی‌ کرده‌اند، در حالی که حداقل در حقوق بین‌الملل کیفری معاصر با تـوجه به تصریح اساسنامه‌ دیوان‌ بین‌المللی کیفری حبس ابد اصولاً مجازاتی‌ قانونی‌ است‌ که‌ در‌ شرایطی خاص ممکن‌ است‌ به آن حکم شود(زمانی و نساری: ۱۳۹۱، ۸۷).

۳-۱-۲-تناسب

عنصر تناسب را از دو وجه می‌توان بررسی کرد: اول، لزوم‌ تناسب‌ میان‌ کیفر ‌ ‌و نتایج مجازات که در واقع بیشتر‌ به‌ مبانی‌ اجتماعی‌ و سودمندی‌ مجازاتها‌ اشاره دارد. دوم، وجود تناسب میان کیفر و جرم ارتکابی. این دو وجه را بررسی می‌کنیم:

۳-۱-۲-۱-تناسب کیفر و نتایج مجازات

مخالفان کیفر حبس ابد با تأکید بر عدم‌ اثبات عملی و علمی بازدارندگی‌ِ این مجازات اظهار می‌دارند که آثار توسل به کیفر حبس ابد در مقایسه با وحشتناکی و خشونت این کیفـر تناسبی ندارد. در مقابل معتقدان به لزوم بقای‌ کیفر‌ حبس ابد بر این باورند که جرایم اعدامی و حبس ابد جرایمی بسیار شدیدند و جوامع و افکار عمومی نسبت به آن حساسند. به علاوه دور نگه‌داشتن مجرمان خطرناک از جامعه حمایتی از‌ بزهدیدگان‌ و جامعه است(ناصر زاده: ۱۳۷۳، ۱۰۲).

۳-۱-۲-۲-تناسب کیفر و جرم ارتکابی

دادگاه استراسبورگ به عنصر تناسب توجه داشت و در واقع رابطه علّی و معلولی را بر دو مبنا بررسی کرد‌: اثر‌ تنبیهی مجازات‌ و عنصر خطرناکی. اگر رابطه علی و معلولی موجودیت خود را از دست بدهد، حبسی که در ابتدا قانونی‌ بود، خودسرانه به محرومیت از آزادی تغییر می‌یابد که در تعارض‌ با‌ ماده‌ ۵ کنوانسیون است. بنابراین مجازات حبس ابد نیز باید در مرحله تحمیل و اجرا عادلانه و منصفانه باشد. در خصوص ‌‌عادلانه‌ بودن باید به معیارهایی چون شدت جرم توجه کرد(زمانی و نساری:۱۳۹۱، ۸۸).

۳-۱-۳-بشری بودن

اسناد حقوق بشری‌ ملی و بین‌المللی در حمایت‌ از‌ کرامت انسانی، دو دسته از مجازاتهای غیرانسانی و تحقیرآمیز را ممنوع اعلام می‌کنند: مجازاتهایی که به دلیل‌ وقاحت‌ ذاتی‌ وحشیانه به شمار می‌روند؛ و کیفرهایی که اساساً یا به طور برجسته نامتناسب‌ با‌ جرایم‌ ارتکابی‌اند. تقریباً به وقاحت ذاتی‌ِ کیفر حبس ابد توجه کمتری شده است. طبق تعریف‌ وقاحت‌ ذاتی‌ هیچ کیفری نباید حرمت زندانیان را از بین ببرد. به جرائت می‌توان گفت که‌ یکی‌ از ارعاب ‌انگیزترین مجازاتها که در اساسنامه دادگاههای کیفری بین‌المللی روآندا (ماده ۲۳) و یوگسلاوی‌ (ماده‌ ۲۴) یاد شده است، کیفر حبس ابد است. به این‌ کیفر‌ بارها و به ویژه در دادگاه کیفری بین‌المللی روآندا حکم شده است و به احتمال‌ زیاد‌ دیوان‌ کیفری بین‌المللی نیز به آن حکم خواهد کرد. بسیاری از حقوق‌دانان و فعالان حقوق بشری حبس‌ ابد‌ را مجازاتی غیر بشری می‌دانند و طرفدار لغو آنند. گروهی از جمله پنسلا‌و لسکومس‌در‌ فرانسه بر این باورند که این مجازات مرگ تدریجی فرد است(داوودی:۱۳۸۶، ۵۶).
در‌ جامعه‌ بین‌المللی‌ امروز که معتقد به ذاتی بودن حقوق بشری برای همه بشریت است‌، چه‌ فرد محکوم به جنایت جنگی باشد یا نسل‌کشی، وجود مجازات حبس ابد چالش‌ برانگیزتر می‌شود. لازم به‌ ذکر‌ است که این مجازات در بسیاری از کشورهای اروپایی همچون پرتغال، اسپانیا‌، نروژ‌ و قبرس لغو شده است. طرفداران لغو این‌ کیفر‌ با‌ تأکید بر عدم امکان اصلاح مجرمان محکوم‌ به‌ حبس ابد و لزوم رعایت موازین حقوق بشری، کیفر مزبور را مردود می‌دانند، در‌ حالی‌ که طرفداران این کیفر با‌ تأکید‌ بـر این‌ مهم‌ که‌ جرایم بین‌المللی نقضهای شدید حقوق بین‌الملل‌ بشر دوستانه‌ هستند و مرتکبان این جرایم مجرمانی بسیار خطرناک محسوب می‌شوند، حبس ابد را گامی مؤثر در دور کردن این گونه افراد از جامعه و احترام‌ به‌ حقوق بنیادین بشری بزهدیدگان قلمداد می‌کنند‌. لازم‌ به‌ ذکر‌ است‌ که دیوان اروپایی‌ حقوق‌ بشر هنوز مجازاتهای ابد را خلاف اصول خود ندانسته است(داوودی:۱۳۸۶، ۵۷).

۳-۲-جایگاه حبس ابد

در این قسمت ابتدا جایگاه حبس ابد در حقوق ایران و سپس در حقوق انگلستان را مورد بررسی قرار می دهیم:

1. 1. 1. Hank و همکارانش روی باکتری سودوموناس آئروجینوسا کار کردند که توانایی رشد و مصرف فنل به عنوان منبع انرژی را در محیط کشت هوازی دارد.از پارامتر های تأثیر گذار روی تجزیه زیستی فنل، دما است.نتایج نشان می دهد برای یک رنج دمایی ٣٠ تا ۴٠ درجه سانتی گراد ، بیشترین تجزیه میکروبی فنل برای غلظت ١٠٠ میلی گرم در لیتر در دمای ٣٠ درجه سانتی گراد مشاهده شده است.در باکتری هایی که فعالیت آنزیماتیک دارند دیده شده برای تجزیه میکروبی ١٠٠ میلی گرم در لیتر سوبسترا در ٣٠ درجه سانتی گراد زمانی در حدود ۵٠ ساعت در صورت انرژی گرفتن نیاز است در غیر این صورت ۷۲ ساعت زمان نیاز است.در صورت آداپته شدن با افزایش غلظت، باکتری ها غلظتی از سوبسترا در حدود ۴٠٠ میلی گرم در لیتر را در زمان کمتر از ٣۵ ساعت تجزیه می کنند. نتایج آنالیزهای آماری پیدا شدن روابط بسیاری بین فاکتور های مختلف و مدت زمان تجزیه میکروبی فنل بوده است (۲۴).

   

KRYSTYNA PRZYBULEWSKA و همکارانش در یک تحقیق روی جداسازی باکتری هایی که توانایی تجزیه فنل را دارند کار کردند. یک مطالعه برای معین کردن ترکیب میکروفلورا از یک بستر بیوفیلتراستفاده شد، برای خروج گازها از یک کابل مارپیچ در کارخانه استفاده شد.توانایی جداسازی سویه های باکتریایی که فنل را تجزیه می کنند نیازمند ارزیابی محیط های کشت دارای ترکیبات مختلف است.غلظت های فنل در محیط کشت : ۲۵/٠و۵/٠و۷۵/٠و١ گرم در دسی متر مکعب بوده است.هوا در دسیکاتور در جایی که میکروارگانیسم ها رشد می کنند با فنل اشباع بوده است.جداسازی میکروارگانیسم ها با درجات مختلف از تجزیه فنل در کروماتوگرافی مورد استفاده بوده است.به کار بردن بسترهایی از بیوفیلتر در صنعت موجب می شود میکروارگانیسم هایی که توانایی تجزیه فنل را دارند پدیدار شوند.میکروارگانیسم هایی که فعال تر بودند شامل : رودوکوکوس رودوکروس، گوردونیا اسپوتی ، سودوموناس پوتیدا بودند (۲۵).
سمیه اسکندری و همکارانش در یک تحقیق با جداسازی باکتری های بومی موجود در پساب فنل دار کارخانه ذوب آهن اصفهان ، اقدام به سازش پذیر کردن یک جدایه و در نهایت حذف فنل توسط این جدایه گردید. همچنین رفتار این جدایه در محیط کشت سنتزی حاوی ۲٠٠٠و ۴٠٠٠ میلی گرم در لیتر فنل بررسی شد و مشخص شد که این جدایه پس از یک فاز تأخیری ۲۴ و ۴٨ ساعته رشد کرده و مقدار فنل را به ترتیب پس از ۲۶۴و ۲٨٨ ساعت به صفر میلی گرم در لیتر می رساند.این جدایه قادر است مقدار فنل را در یک پساب طبیعی از ۲۲٣٣ میلی گرم در لیتر در طی مدت ١۲٠ ساعت به صفر برساند.شناسایی این جدایه مشخص کرد یک کوکوباسیل گرم منفی است که احتمالا از گونه سودوموناس است . با بکارگیری این جدایه به تنهایی و یا حتی ترکیبی از چند جدایه سازگار شده ، می توان میزان فنل در این پساب ها را در طی مدت زمان کوتاه تری به صفر رساند (۲۶).

1. 1. Marrot , A. Barrios- Martines , P. Moulin, N. Roche در یک تحقیق اثر سازش پذیری با محیط کشت ترکیبی را در تجزیه میکروبی فنل مورد مطالعه قرار دادند.آزمایش تجزیه میکروبی با غلظت های مختلف فنل (٣-۵/٠ گرم بر لیتر) انجام شد.این فعالیت زیستی جنبه اقتصادی و کاربردی دارد و این ها موجب کامل شدن تجزیه میکروبی فنل می شوند.غلظت های بالای فنل اثر بازدارنده بر رشد باکتری ها دارد.به هر حال غلظت فنل دارای اهمیت است.نتایج نشان می دهد مطابق با گزارش مطبوعات برای توانایی تجزیه فنل در سیستم های مختلف و مدل هالدان پذیرفته شده است (۲۷).

گیتی امتیازی و همکارانش دریک مطالعه روی خاک های که آلودگی فنلی دارند کار کردند،
۴۵ باکتری تجزیه کننده فنل از خاک و نمونه فاضلاب در محیط کشت فنل آگار و همچنین محیط فنل براث جداسازی شدند.همه محیط ها دارای ۲/٠ گرم بر لیتر فنل بودند و باکتری جدا شده سودوموناس بوده است. نتیجه اینکه تعداد باکتری های تجزیه کننده فنل در خاک آلوده به فنل از خاک های غیر آلوده بیشتر است..از روش مولکولی هم در این تحقیق برای شناسایی باکتری ها استفاده شده است (۲٨).
فرشید کفیل زاده و همکارانش در یک تحقیق بر روی جداسازی و شناسایی باکتری های تجزیه کننده فنل در دریاچه پریشان و بررسی رشد باکتری ها کار کردند.۶ نمونه از آب و رسوب از مناطق مختلف دریاچه پریشان جمع آوری شد.باکتری های تجزیه کننده فنل که جداسازی شدند را در محیط سالت بیس فنل براث مدیا کشت دادند.برای جدا کردن باکتری های تجزیه کننده ، بروموتیمول بلو را به مدیا اضافه کردند که تولید رنگ سبز کرد. توانایی باکتری ها در تجزیه غلظت های مختلف فنل از ۲/٠ تا ٩/٠ گرم بر لیتر بررسی شد.کشت باکتری ها در محیط سالت بیس فنل براث موجب تغییر رنگ مدیا از رنگ سبز به زرد در اثر مصرف فنل محیط شد.این باکتری ها مخصوصا گرم منفی ها و آن ها که به خانواده سودوموناسه و اسینتوباکتریاسه تعلق دارند.سودوموناس ها مهم ترین باکتری های تجزیه کننده فنل در دریاچه پریشان هستند که نشان دهنده تنوع زیاد در قسمت های مختلف دریاچه است.گونه هایی از اسینتوباکتر و دیگر گونه ها مثل کلبسیلا، سیترو باکتر و شیگلا نیز پیدا شده است.ببشتر باکتری های جدا شده توانایی خوبی در تجزیه فنل نشان دادند.سودوموناس و اسینتوباکتر ٩/٠-٨/٠ گرم بر لیتر و کلبسیلا و سیتروباکتر و شیگلا ۷/٠-۶/٠ گرم بر لیتر و بقیه ٣/٠-۲/٠ گرم بر لیتر فنل را تجزیه کردند.نتایج نشان می دهد دریاچه پریشان تعداد زیادی باکتری تجزیه کننده فنل با توانایی بالا دارد که مهم ترین گونه آن ها سودوموناس و اسینتوباکتر است(۲٩).
Catia Tavares dos Passos و همکارانش در سال ۲۰۱۰ سویه هایی از باکتری ها را از خاک آلوده به نفت خام در برزیل جدا کردند.در محیط کشت افزایش میزان تجزیه بین سویه های فاقد کپسول و دارای کپسول مختلف است.اما مدت زمان تجزیه فنل توسط باکتری های دارای کپسول کمتر است.در حقیقت یک میکروارگانیسم محیطی مطلوب برای تجزیه میکروبی، سلول های دارای کپسول هستند چون فشار کم تری تحمل می کند.قارچ فیلامنتوس آسپرژیلوس دارای کپسول نمونه ای از اینهاست که غلظت ۵٠٠ میلی گرم در لیتر فنل را تجزیه می کند(٣٠).
DARYL F. DWYERو همکارانش تحقیقاتی انجام دادند که در آن روی متانوژن های تجزیه کننده فنل در بستر جامد تحقیق کردند.با غنی سازی یک متانوژن تجزیه کننده فنل و کشت در بستر جامد، فنل را به متان و دی اکسید کربن تبدیل کردند.از یک متانوتریکس شبیه باکتریوم و یک متانوژن مصرف کننده هیدروژن استفاده شد و در این تکنیک بستر جامد سلول ها به شکل جاسازی شده در یک مدت طولانی می ماند.تقریبا شباهت هایی بین میزان نتایج آزمایش برای هر دو گروه تحریک کننده و بازدارنده غلظت فنل وجود داشت (٣١).
علی محمد اشراقی تحقیقی در مورد تصفیه پساب های حاوی فنل با بهره گرفتن از لجن فعال انجام داد.در این پروژه سعی شده تا کارایی یکی از فرآیندهای لجن فعال ( فرایند کاملا مخلوط ) برای تصفیه فنل که در بسیاری از فاضلاب های صنعتی یافت می شود و ترکیبی بسیار سمی است مورد بررسی قرار گیرد.ابتدا با افزایش تدریجی غلظت فنل در مدت ٩٠ روز در یک سیستم ناپیوسته میکروارگانیسم ها به فنل سازش یافتند.سپس در یک سیستم پیوسته اثر زمان ماند و حضور یک سوبسترای رقابتی ( ملاس ) در حذف فنل بررسی گردید و مشخص شد که در زمان های ماند بالا و در غیاب سوبسترای رقابت کننده کارایی حذف فنل بهتر است و در بیشترین بار اعمال شده به سیستم در این پروژه (٣۲/٠گرم بر روز بر لیتر ) درصد حذف فنل ۵٨۶/٩١ درصد است در حالیکه با حضور ملاس در سیستم این کارایی به شدت کاهش می یابد و در بیشترین غلظت مورد آزمایش (۲٠٠٠ میلی گرم بر لیتر ملاس ) در همان بار قبلی درصد حذف فنل به ٣۵/۴۶ درصد کاهش می یابد. هم چنین در این پروژه سعی شد تا درصد حذف فنل از طریق جذب روی بیومس و تبخیر نیز مشخص می شود که مجموع این دو اثر وقتی غلظت بیومس سیستم به بیشترین مقدار می رسد تنها ۴۲/٠ درصد می باشد(٣۲).
سیامک نجاتی در تحقیقی به بررسی تصفیه پساب های فنلی با بهره گرفتن از
HRB تثبیت شده پرداخت . به منظور بررسی حذف فنل از پساب ، آنزیم پراکسیداز با موفقیت تثبیت شد و شرایط عملیاتی برای حذف فنل توسط بیوکاتالیست، بررسی شد. تثبیت پراکسیداز گیاهی بر روی دانه های شیشه ای آمین دار و در درون ژل آلژینات موجب گردید تا دامنه pH عملیاتی برای حذف فنل به اندازه ١ واحد وسیعتر گردد. بیشینه میزان حذف فنل برای آلژینات ۵۷ درصد و برای دانه های شیشه ای ۷۵ درصد حاصل گشت.نسبت های مولار بهینه پراکسید هیدروژن به فنل در مورد دانه های آلژینات ٩۵ درصد و در مورد دانه های شیشه ای ١/١ بدست آمد که این نسبت ها برای غلظت ۲ میلی مولار محلول فنلی گزارش شده اند.بر اثر تثبیت آنزیم در ژل آلژینات زمان رسیدن به ٩٠ درصد بیشینه تبدیل به ١٠٠ دقیقه رسید حال آنکه این تبدیل بر روی دانه های شیشه ای در حدود ۲٠ دقیقه به اتمام می رسد. پایداری این بیوکاتالیست بر دانه های شیشه ای نشان داد که این کاتالیست تا ۶٠ روز فعالیت اولیه خود را حفظ می کند.امکان استفاده مجدد از دانه های آلژینات نشان داد که تا ۵ دوره بدون مشاهده افت چشمگیر ، فعالیت دانه ها در مقدار قابل قبولی قرار دارند. به جهت کاهش ریزش و افزایش محبوس شدن در ژل شرایط بهینه برای عمل محبوس کردن در ژل به دست آمد.میزان فعالیت باقیمانده آنزیم در درون دانه های آلژینات در بیشینه خود به ١٠درصد می رسید حال آن که این مقدار در مورد دانه های شیشه ای در حدود ٣۵ درصد بود (٣٣).
فرناز امیری در مورد تصفیه بیولوژیکی پساب های حاوی مواد آروماتیکی در واحدهای پتروشیمی تحقیق کرد.در این تحقیق با بهره گرفتن از فناوری نوین افزایش زیستی ، بهبود عملکرد این سیستم جهت افزایش راندمان (استاندارد کردن پساب خروجی) ، مقاومت سیستم و به خصوص قابلیت ته نشینی لجن ، در حذف فنل به عنوان یک مدل از ترکیبات سمی مونوآروماتیک ، که هم اکنون مشکل تصفیه پساب بسیاری از صنایع به خصوص نفت و پتروشیمی در ایران می باشد ، مورد بررسی قرار می گیرد.بدین ترتیب با بررسی های تجربی ، ابتدا با سازگار کردن سیستم با این ترکیب سمی و بررسی عملکرد آن در سه زمان ماند ٨،١٠،١۲ ساعت با افزایش تدریجی فنل ، سپس جداسازی میکروارگانیسم های تجزیه کننده فنل سازگار شده و در انتها افزایش زیستی بهترین میکروارگانیسم ها به سیستم که نوعی مخمر های ٨٠٠،١٠٠٠،١۵٠٠،۲٠٠٠ میلی گرم بر لیتر ،CODمی باشد،عملکرد سیستم با اعمال در زمان های ٨،١٠،١۲و۲۴ ساعت مورد بررسی قرار می گیرد.نتایج مطالعات فوق نشان می دهدکه با بکارگیری لجن سازگار شده و در نهایت افزایش زیستی راندمان حذف تا حدود ٩/٩٩-۴/٩٩درصد در زمان های اقامت مختلف افزایش یافته و پساب های خروجی در COD های ٨٠٠ و ١٠٠٠ و١۵٠٠ میلی گرم بر لیتر در زمان ماند ١۲ساعت ودر COD
۲٠٠٠میلی گرم بر لیتر ، در زمان ماند ۲۴ ساعت استاندارد می شود ( حداکثر غلظت فنل برابر با ١ میلی گرم بر لیتر ).حدود تغییرات اندیس حجمی لجن ۷١-۴۷ میلی لیتر بر گرم
بوده و بهترین زمان ماند یعنی ٨ ساعت می باشد. بدین ترتیب علاوه بر دستیابی به پساب خروجی استاندارد ، مشکل تورم لجن نیز کاملا برطرف شده و در ضمن مقاومت سیستم در برابر شوک های سمی افزایش می یابد.در مرحله بعدی با انجام آزمایشات ناپیوسته با مخمر ( سوش انتخاب شده ) در مقیاس ارلن و اندازه گیری مقدار رشد آن وهمچنین حذف فنل با زمان ،مدل سازی سینتتیک رشد سوش برتر در معرض فنل براساس معادله هالدن صورت گرفت و ثوابت سینتتیکی رشد سلول که در زیر نوشته شده بدست آمد (٣۴).
K_s=398.586(mg/lit), K_i =۲۱۴.۱۴۴۸(mg/lit)
شیما بکایی تحقیقی در مورد حذف ترکیبات آروماتیک ( ترکیبات فنلی ) توسط باکتری های ترموفیلیک در بیورآکتور با بستر ثابت انجام داد در این تحقیق پتانسیل یک از لحاظ تجزیه فنل در باکتری گرمادوست بومی از گونه Nocardia otitidiscaviarum
یک بیورآکتور بابسترثابت مورد بررسی قرار گرفت.دریک فرایند آزمایشگاهی ناپیوسته دمای
بهینه رشد ۷ بدست آمد.کشت این باکتری در pH بهینه برای رشد ۵٠ درجه سانتی گراد و
محیط کشت معدنی واجد غلظت های مختلف فنل نشان داد این باکتری قادر به تحمل و
رشد برروی فنل به عنوان تنهامنبع کربن وانرژی تا غلظت٩٠٠ میلیگرم برلیترمی باشد.رشد بهینه درغلظت ۶٠٠ میلیگرم برلیتر فنل حاصل شد.مدل ممانعت کنندگی هالدان برای ارتباط سرعت رشدمخصوص وغلظت اولیه فنل مطابقت مناسبی نشان داد.پارامترهای مدل بصورت: پس از تعیین شرایط بهینه رشد، به تثبیت Ki=365mg/lit , Ks=14.27mg/lit باکتری بر روی دو حامل منولیت و سنگ پامیس در مقیاس ارلن مایر پرداخته شد، که نتایج با تفاوت کمی برتری منولیت را نسبت به سنگ پامیس در جذب باکتری وسرعت حذف فنل نشان داد.سپس آزمایشات در بیورآکتور منولیتی ابتدا بصورت فرایند ناپیوسته با جریان برگشتی و سپس فرایند پیوسته انجام شد.نتیجه آزمایشات بیانگر این بود که قطعات مونولیتی توانایی بالایی برای ایجاد بیوفیلم مناسب دارند.در فرایند ناپیوسته با جریان برگشتی با بررسی اثر زمان ماند هیدرولیتیکی ، حداکثر میزان سرعت تجزیه زیستی فنل ٨٨/۲گرم بر لیتر در شدت جریان ۲ میلی لیتر بر دقیقه بدست آمد.هم چنین مشاهده شد که تثبیت سلول ها در بیورآکتور منولیتی،آستانه تحمل سلول ها در مقابل فنل را از٩٠٠ میلی گرم بر لیتر در حالت رشد معلق به ۲٠٠٠ میلی گرم بر لیتر می رساند.در فرایند پیوسته اثر شدت جریان رقیق سازی و غلظت فنل ورودی در بازده بیورآکتور مورد مطالعه قرار گرفت.زمان رسیدن به شرایط پایدار با افزایش در شدت جریان رقیق سازی و غلظت اولیه فنل افزایش یافت.درغلظت ۲٠٠و۴٠٠و۶٠٠ میلی گرم بر لیتر فنل ورودی درصد حذف تقریبا ١٠٠ درصدو در غلظت ٨٠٠ میلی گرم بر لیتر به ترتیب ٩٨ درصد و ٩۶ درصد و در غلظت ١٠٠٠ میلی گرم بر لیتر به ترتیب ٨/٩۶ درصد و ٨۶ درصد کاهش یافت . حداکثر سرعت تجزیه فنل ١۴ گرم بر لیتر برای غلظت ۶٠٠میلی گرم بر لیتر در شدت جریان رقیق سازی ۲/١ بدست آمد (٣۵).
فرناز میرزایی در مورد تصفیه آنزیمی پساب های فنلی تحقیق کرد .در این
پروژه مطالعاتی بر روی آنزیم .(HRP) Horseradish peroxidase صورت گرفت ،
نتایج بیانگر این موضوع بود که این آنزیم به طور موثری قادر به حذف ترکیبات فنلی از پساب ، دما و غلظت آروماتیک حفظ می شود.در pHها می باشدو توانایی آن در محدوده وسیعی از
این تحقیق ، میزان حذف ترکیبات فنلی در رآکتور ناپیوسته و در شرایط بهینه برای راندمان حذف ٩۵ درصد ، توسط آنزیم مورد نظر بر روی پساب صنعتی و سنتزی و در محدوده غلظتی کم و زیاد فنل ١ میلی مولار و ١٠ میلی مولار به کار برده شد. پساب صنعتی مورد استفاده ، پساب کارخانه روغن زیتون با غلظت فنل ١۲۲١ میلی گرم بر لیتر (١٣ میلی مولار)
وpH ٣/۵ بود .برای بررسی غلظت های کم فنل از رقیق کردن آن و برای غلظت های بالای
فنل از تزریق فنل خالص به پساب استفاده شد.در هر یک از سیستم های پساب – آنزیم
مقادیر هیدروژن پراکسید، آنزیم ، پلی اتیلن گلیکول و بافر بهینه سازی شد.هم چنین زمان واکنش لازم برای دستیابی به حذف ٩۵ درصد فنل بدست آورده شد.
انتها نیز میزان کاهش COD,BOD در طی این فرایند ارزیابی شد.بر طبق این نتایج به ترتیب
به میزان ۵٨ درصد و۷٨ درصد کاهش یافت نتایج آزمایشگاهی نشان داد که افزایش غلظت پراکسید هیدروژن ،بیشتر از مقدار بهینه آن سبب غیر فعال شدن آنزیم شده و متعاقبا کارایی حذف آنزیم را کاهش می دهد.از طرف دیگر افزایش آنزیم ، پلی اتیلن گلایکل و یا زمان واکنش بیشتر از مقادیر بهینه ، راندمان حذف را به مقدار بسیار جزئی افزایش می دهد(٣۶).
مهرداد هوشمندی تحقیقی با عنوان تصفیه بیولوژیکی فاضلاب های حاوی فنل توسط فرایند تثبیت و تماس انجام داد.در این پروژه بازدهی و مکانیزم های متفاوت حذف فنل توسط یک سیستم تماس دهنده بیولوژیکی دوار سه مرحله ای در مقیاس آزمایشگاهی مورد بررسی قرار گرفته است.تأثیر عوامل محیطی و عملیاتی نظیر میزان بار هیدرولیکی و میزان بار آلودگی و دمای فاضلاب بر بازدهی حذف فنل از موارد مورد آزمایش است.بررسی اثر مکانیزم های مختلف حذف فنل نشان می دهد که حدود ١٠ درصد فنل در تصفیه فاضلاب توسط رآکتور ، با مکانیزم جذب فیزیکی و تبخیر حذف می شود که سهم مکانیزم جذب سطحی نسبتا ناچیز است. در یک رآکتور بازدهی حذف فنل در دو مرحله اول بیشینه می باشد. اثر دما در محدوده ١٣ تا ٣۶ درجه سانتی گراد مورد بررسی قرار گرفته و دمای ٣۵ درجه سانتی گراد به عنوان مقدار بهینه حاصل شده است. در این پروژه عملیات میکروبی تا غلظت ۲٠٠ میلی گرم بر لیتر انجام گرفته و لقاح میکروبی توسط یک مخلوط پنجاه درصدی از لجن فاضلاب شهری و لجن فاضلاب کشتارگاه انجام پذیرفته است(٣۷).
الهه باغبان، تحقیقی در مورد هضم لجن های نفتی به روش بیولوژیکی انجام داد. استفاده از باکتری بی بی آر سی ٩٠١۲ که در سال ٨٣ از نفت خام پالایشگاه تهران جدا شده بود در هضم رسوبات موجود در ته مخازن ذخیره نفت خام پالایشگاه تهران بررسی شد. آزمایش های مختلف جهت تعیین شرایط مناسب برای رشد میکروارگانیسم و حذف رسوب صورت گرفت.در آزمایشات صورت گرفته جهت ارزیابی تأثیر شرایط مختلف ، کشش سطحی و کدورت به ترتیب به عنوان معیاری از مقدار پراکندگی رسوب در فاز آبی و رشد میکروبی به کار رفت.آزمایش های مربوط به تعیین اثر منابع کربن کمکی مختلف و چگونگی افزودن نفت خام نشان داد که افزودن مقداری نفت خام به رسوب و نیز به محیط کشت باعث افزایش میزان پراکندگی رسوب در فاز آبی می گردد.آزمایش هایی جهت تعیین اثر هوادهی ، افزودن یون آهن و اعمال شوک حرارتی و غذایی و نیز شوک تؤام حرارتی و غذایی صورت گرفت.افزایش میزان هوادهی و اعمال شوک غذایی باعث بهبود وضعیت فرایند حذف رسوب شد.در آزمایشات مقایسه ای با بهره گرفتن از رسوب پالایشگاه های کرمانشاه و تهران مشخص شد که در خصوص رسوب حاوی مقادیر بیشتری از ترکیبات فرار پراکنده شده در فاز آبی به صورت چشمگیری بهتر صورت می گیرد.در ادامه به بررسی هایی در مقیاس پایلوت صورت گرفت و انواع روش های اختلاط و هوادهی شامل سیرکولاسیون محیط کشت ، هوادهی تزریقی و استفاده از همزن در مخزن ذخیره مورد مطالعه قرار گرفت که استفاده از همزن در این میان نتیجه بهتری داشت (٣٨).
سید ابوالفضل حسینی تحقیقی در مورد بررسی تجزیه بیولوژیکی ترکیبات تیوفنی توسط میکروارگانیسم های بومی انجام داد.در این پروژه در ابتدا جهت جداسازی میکروارگانیسم مناسب نمونه خاک هایی از داخل پالایشگاه تهران و خاک های مناطق جنوبی کشور تهیه گردید.پس از استفاده از روش های استاندارد جداسازی ، در نهایت ١۲ میکروارگانیسم با قابلیت رشد روی ترکیبات گوگردی پیچیده خالص سازی گردید.از بین این گونه ها یک گونه ترموفیل با قابلیت رشد در دمای ۴۵ درجه خالص سازی گردید و در ادامه برخی از خواص فیزیکی و شیمیایی رشد بهینه گردید.این گونه در دمای ۴۵ درجه سانتی گراد رشد بهینه دارد.
منبع کربن آن گلوکز با غلظت ۶ گرم بر لیتر ، منبع نیتروژن کلرید و آمونیوم با غلظت ۴ گرم بر لیترو غلظت اولیه ماده گوگردی ١۵/٠ میلی مولار بهینه سازی شد.در ادامه اثر بازدارندگی چند ماده مختلف روی رشد میکروارگانیسم ها بررسی شد و معلوم گردیدمحصول واکنش گوگردزدایی درغلظت ۲/٠ میلی مولار از رشد جلوگیری می کند. علت اصلی این بازدارندگی عامل هیدروکسید است در ادامه رشد مورد بررسی قرار گرفت و ثوابت مدل مونود به دست آمد(٣٩).
K_m=0.458 , V_max=0.548

1. 1. chakrabortyروی تجزیه میکروبی فنل توسط باکتری های گرم منفی جدا شده از پساب زغال سنگ تحقیق کرد که نشان می دهد بسیاری از سویه های باکتری های گرم منفی جدا شده ازپساب زغال سنگ می توانند در pHاپتیمم ٧ و انکوباسیون در دمای ٣٠ درجه سانتی گراد به خوبی فنل را تجزیه کنند و اضافه کردن گلوکز می تواند موجب بهبود تجزیه فنل شود ولی در غلظت های بالا از پروسه تجزیه ممانعت می کند(۴٠). Alon Nardi و همکارانش در یک تحقیق روی تجزیه آلودگی های فنلی توسط باکتری کورینه باکتریوم گلوتامیکوم کار کردند. آزمایشات شامل اثبات کشت معلق ارگانیسم های بومی برای استفاده از فنل در مسیر متابولیکی تجزیه زیستی است. که در سطحی نزدیکppm ١٠٠ و در مدت ۲۴ ساعت انجام گرفت.با بهره گرفتن از اطلاعات انفورماتیک زیستی مسیر تجزیه زیستی کامل شد.آنالیز زمان واقعی PCR از دو آنزیم اولیه آغاز شد که برای دو مکانیسم متفاوت لازم بود.این سیستم امکان از بین بردن آلودگی های فنلی موجود در آب را ایجاد کرد(۴١).

Sandhu itAmarjyo و همکارانش در سال ۲۰۰۹ روی موضوع شناسایی و تشخیص ژنتیکی باکتری های تجزیه کننده فنل در اجتماع میکروب ها تحقیق کردند.در این تحقیق از روش PCR برای شناسایی باکتری ها استفاده شد.در این روش روی ژن mpHکار کردند و نتیجه این بود که اجتماع میکروب ها دارای چندین طبقه بندی از باکتری های تجزیه کننده فنل است که تنوع زیادی در ژن های mpH اما تنوع کمی از نظر مسیر های کاتابولیکی تجزیه میکروبی فنل وجود دارد(۴۲).
جدول۳-۱-تجهیزات آزمایشگاهی:

این روش مشابه روش قبلی می باشد، با این تفاوت که برای مسیریابی درون ناحیه ای از پروتکل AODV استفاده شده است. به این معنا که خوشه بندی و مسیریابی بین ناحیه ای مانند حالت قبل است اما برای مسیریابی درون ناحیه ای به جای استفاده ازپروتکل DSDV از پروتکل AODV استفاده شده است .

هدف از پیشنهاد این روش در این است که تفاوت پروتکل مسیریابی پیشگیرانه با پروتکل واکنش گرا، در مسیریابی درون ناحیه‌ای به نمایش گذاشته شود.
فصل پنجم: شبیه سازی
مقدمه
در این فصل در ابتدا نرم افزارهای شبیه سازی شبکه معرفی می شوند. سپس معیارهای کارایی پروتکل‌های مسیریابی در شبکه معرفی می‌شوند. در ادامه نتایج شبیه سازی روش پیشنهادی با کمک نرم افزار شبیه سازی NS2 ارائه می شود. در نهایت با کمک نتایج بدست آمده ارزیابی و مقایسه‌ای در مورد عملکرد شبکه پیشنهادی انجام می شود.
نرم افزار های شبیه ساز شبکه
هدف از شبیه سازی به طور کلی، تحقیق تاثیر یک یا چند پارامتر بر کارایی شبکه می‌باشد. نرم‌افزارهای متفاوتی جهت شبیه سازی شبکه‌ها ارائه شده‌اند، که از میان آنها می توان به نرم افزارهای NS2 ،GlomoSim ، QualNet، OPNET ^[۱۷۶] اشاره کرد. انتخاب نرم افزار مناسب جهت پیاده‌سازی، مسئله‌ای مهم و تاثیر گذار در صحت ارزیابی عملکرد پروتکل‌ مسیریابی پیشنهادی می‌باشد. در ادامه هر یک از این نرم افزارها به طور خلاصه معرفی می شوند.
نرم افزار OPNET:
مدل ساز Opnet ^[۱۷۷]اولین محصول نرم افزاری شرکت فناوری OPNET می باشد. این نرم افزار ابزاری برای مدل کردن و شبیه‌سازی شبکه‌های ‌مخابراتی می‌باشد. در این نرم افزار مدل‌هایی برای شبیه‌سازی شبکه از یک LAN ساده تا شبکه‌های ماهواره ای بزرگ وجود دارد و می توان شبکه اینترنت در کل جهان را با آن شبیه سازی کرد. Opnet از رابط گرافیکی جهت ارتباط با کاربر ^[۱۷۸] استفاده می‌کند. در شبیه ساز OPNET، یک ساختار سلسله مراتبی بکار می‌رود و مسئله در سطوح شبکه، گره و فرایند ^[۱۷۹] تعریف می شود که در هر سطح، جنبه‌های مختلف مدل مطرح می شود. در شکل زیر این ساختار دیده می شود:
شکل ‏۵‑۱ ساختار سلسله مراتبی بکار رفته در نرم افزار OPNET
از معایب این نرم افزار در این است که امکان بوجود آوردن پروتکل های جدید در آن فراهم نیست.
شبیه ساز GloMoSim:
GloMoSim ^[۱۸۰] یک نرم افزار شبیه ساز پروتکل‌های شبکه برای شبیه سازی شبکه‌های سیمی و بدون سیم می باشد. GloMoSim طراحی شده است تا بتواند از قابلیت شبیه سازی رخدادهای مجزای موازی^[۱۸۱] استفاده کند. این شبیه‌ساز به عنوان یک مجموعه از ماژول‌های کتابخانه ^[۱۸۲] طراحی شده است. هر کدام از این کتابخانه‌ها، پروتکل ارتباطی خاصی را شبیه‌سازی می‌کند. این کتابخانه‌ها توسط نرم افزار PARSEC طراحی شده‌اند. کتابخانه‌های ماژول‌های جدید می توانند، با کمک این زبان به GloMoSim اضافه شوند. GloMoSim طوری طراحی شده است که قابل گسترش باشد[۶۷]. از این نرم افزار جهت شبیه ساز شبکه های بزرگ سیمی و غیر سیمی می توان استفاده کرد. پنج لایه فیزیکی، مک، شبکه، انتقال و کاربرد در GloMoSim وجود دارد. این نرم افزار از شبکه‌های ناهمگن با هزاران گره پشتیبانی می‌کند. این نرم افزار توانایی نصب شدن، روی انوع محیط های لینوکس و ویندوز را دارد. جهت نصب این نرم افزار بر روی ویندوز، لازم است نرم افزار های java و C++ نصب شده باشند. این شبیه ساز دیگر در حال توسعه فعال ^[۱۸۳] نمی باشد. در شکل زیر معماری این شبیه ساز را مشاهده می کند.
شکل ‏۵‑۲: معماری شبیه ساز GloMoSim [67]
شبیه ساز QualNet:
این شبیه ساز در اصل نسخه تجاری شبیه ساز GloMoSim می باشد که توسط گروه تکنولوژی‌های مقیاس پذیر شبکه یا SNT ^[۱۸۴]برای شبیه سازی پروژه های دفاعی JTRS، BCNIS و Stratcom Cyber طراحی شده است.
شبیه ساز NS2:
نرم افزار شبیه ساز شبکه ^[۱۸۵] یا NS2 یک ابزار کاربردی برای شبیه سازی عملکرد شبکه‌های مخابراتی می باشد که برای اولین بار در سال ۱۹۸۹ به کار گرفته شد و هم اکنون به یکی از رایج ترین ابزار‌ها جهت ارزیابی عملکرد شبکه‌های مخابراتی تبدیل شده است. از این نرم افزار جهت شبیه سازی رویدادهای گسسته شبکه استفاده می‌شود. هسته نرم افزار NS2 با زبان برنامه نویسی C++ نوشته شده است و پوسته و ظاهر این این نرم افزار توسط زبان برنامه نویسی Otcl ^[۱۸۶]نوشته شده است. NS2 زمینه‌های لازم برای شبیه سازی پروتکل‌های لایه مک، مسیریابی، ترافیک و… در محیط سیمی و بی‌سیم را فراهم می‌کند. در این نرم افزار، یک سری الگوریتم مسیریابی به صورت پیش فرض تعریف شده‌اند، که شامل پروتکل‌های AODV و DSDV و DSR و TORA و PUMA می‌باشد. هر گونه پروتکل جدیدی که بخواهد تعریف شود، در ابتدا باید در زبان C++ تعریف شود و سپس در برنامه tcl به کار گرفته شود. این تعریف باید به گونه‌ای باشد که بتوان توابع تعریف شده در C++ را در tcl فراخوانی کرد. NS2 به علتی که متن باز^[۱۸۷] است، می توان آن را تغییر داد و در آن پروتکل های جدید و ساختار های نو تعریف کرد. همچنین در این شبیه‌ساز تنوع وسیعی از انواع پروتکل‌های شبکه و مدل های حرکتی تعریف شده است. به همین دلایل، در این پایان نامه از نرم افزار NS2 جهت شبیه سازی شبکه و پروتکل پیشنهادی استفاده شده است. در ادامه با ساختار این نرم افزار بیشتر آشنا می‌شوید.
ساختار شبیه ساز NS2 :
نسخه قدیمیNS2 ، NS1 نام داشت. نسخه جدید NS2، NS3 نام دارد که البته هنوز نسخه نهایی آن منتشر نشده است. NS2 یک زبان مفسری می باشد، به این معنا که این ساختار اجازه می‌دهد که شبیه‌سازی نوشته و اصلاح شود بدون اینکه نیاز باشد نرم افزار از اول دوباره کامپایل شود. NS2به همراه یک قسمت جدید انیمیشن شبکه به نام ^[۱۸۸] nam-1 آمد (این قسمت در NS 1 وجود نداشت). از این انیمیشن ساز جهت مشاهده بصری نتایج خروجی شبیه‌سازی و مشاهده پیکربندی شبکه به صورت گرافیکی استفاده می‌شود .
شبیه ساز NS2 مبتنی بر دو زبان است، یک شبیه ساز شی گرا که در زبان C++ نوشته شده است و تفسیرگر OTcl که دستورات کاربر را اجرا می کند. OTcl می‌تواند اشیا کامپایل شده در C++ را از طریق tclcl اجرا کند. در نتیجه هر شی تعریف شده در C++ یک زوج متقابل در OTcl دارد و رابط اجرای این دو، tclcl می‌باشد.
NS2 یک کتابخانه قوی از شبکه‌ها و عناصر شبکه و پروتکل‌ها دارد. دو کلاس سلسله مراتبی^[۱۸۹] وجود دارد: سلسله مراتب کامپایل شده C++ ^[۱۹۰]و مفسرهای OTcl. اینها یک به یک متناظر با یکدیگر هستند. استفاده از سلسله مراتب کامپایل شده C++ اجازه می دهد که شبیه‌سازی سریعتر اجرا شود و ما به بازدهی بالا برسیم. این امر در تعریف و اجرای دقیق پروتکل‌ها تاثیرگذار است و باعث کم شدن زمان شبیه سازی می شود. در برنامه های OTcl که توسط کاربر نوشته می شود، توپولوژی شبکه مورد نظر، پروتکل‌ها و عناصر مورد نیاز تعریف می‌شود. هر کدام از این موارد قبلا باید در سلسله مراتب کامپایل شده تعریف شده باشند[۶۸].
NS2 یک شبیه ساز رویداد های گسسته می باشد. در این ساختار، پیشرفت زمان وابسته به زمان بندی رویداد‌ها می باشد. این کار توسط یک زمان بند^[۱۹۱] انجام می‌شود. منظور از رویداد، یک شی^[۱۹۲] در سلسله مراتب C++ با یک شناسه منحصر به فرد به همراه یک برنامه زمانی مشخص و یک اشاره گر به آن شی جهت مدیریت رویداد می‌باشد.
ساختار زبان‌های برنامه نویسی بکار رفته در NS2 در شکل زیر به نمایش گذاشته شده است. Otcl ^[۱۹۳] همان زبان tcl شی گرا می باشد. Tclcl رابط بین زبان برنامه نویسی tcl و C++ می‌باشد. در شکل زیر مفاهیم بالا دیده می شود :
شکل ‏۵‑۳: ساختار زبان های برنامه نویسی NS2
شبیه سازی در زبان برنامه نویسی Otcl تعریف می‌شود که شامل گره‌ها، لینک‌ها، توپولوژی شبکه، نوع ترافیک و … می‌باشد. هر کدام از این وجهه‌های برنامه قبلا در زبان C++ نوشته و تعریف شده‌اند.
شکل ‏۵‑۴: روند اجرای شبیه سازی در نرم افزار NS2
NS2 همه اطلاعات خروجی شبکه را در فایل متنی به نام فایل ردگیری ^[۱۹۴] ذخیره می کند. جهت استخراج اطلاعات لازم خروجی از این فایل باید، باید با نرم افزار دیگیری به نام awk پردازش هایی را بر روی این فایل انجام داد .
شکل ‏۵‑۵ نمونه ای از فایل‌های ردگیری شبیه ساز NS2
معیارهای ارزیابی عملکرد پروتکل مسیریابی
در این بخش به معرفی چند معیار از بین معیارهای متعددی که می‌توانند برای ارزیابی پروتکل های مسیریابی مفید باشند، می‌پردازیم:
توان عملیاتی ^[۱۹۵] متوسط نرخ تحویل موفق پیام بر روی کانال می باشد .به بیان دیگر توان عملیاتی، برابر است با میزان انتقال موفقیت آمیز پیام بین مبدا و مقصد بر روی یک بازه زمانی خاص.
تأخیر پایان به پایان ^[۱۹۶] در دریافت بسته‌های داده شامل تمامی انواع تأخیرهای ممکن در شبکه می‌باشد. مانند تأخیر ناشی از انتخاب مسیر^[۱۹۷]، تأخیر در لایه MAC، انتظار در صف^[۱۹۸] گره های میانی^[۱۹۹] ،زمان لازم برای انتقال و… .
تأخیر پایان به پایان برای بسته j که توسط گره i (گره مبدأ) فرستاده شده است و به طور موفق به مقصد رسیده، برابر است با:
(۲) End-to-End Delay(ij) = Start time(ij) - End time(ij)
Start time= زمان ارسال بسته j از گره i
End time = زمان دریافت بسته j توسط گره مقصد
نرخ تحویل دهی بسته‌ها ^[۲۰۰] یا PDR بیانگر نسبت تعداد بسته هایی که طور موفق به مقصد رسیده‌اند به کل بسته‌های ارسالی می باشد.
بار نرمال شده مسیریابی ^[۲۰۱] یا NRL بیان گر میانگین تعداد پیام‌های کنترلی تولید شده به ازای یک بسته داده‌ای که با موفقیت به مقصد می‌رسند، می‌باشد .
نتایج شبیه سازی
برای ارزیابی پروتکل پیشنهادی، سه آزمایش جداگانه طراحی شده است. در آزمایش اول برای ارزیابی قابلیت مقیاس پذیری، عملکرد پروتکل های پیشنهادی در برابر افزایش تعداد گره‌ها ارزیابی شده است. در آزمایش دوم برای تعیین تعداد بهینه خوشه‌ها، پروتکل پیشنهادی با تعداد متفاوت خوشه مورد بررسی قرار گرفته است. در آزمایش سوم به دنبال مشاهده اثر تحرک بر عملکرد پروتکل های پیشنهادی می باشیم.
بررسی پروتکل پیشنهادی در حل مشکل مقیاس پذیری
جهت بررسی تاثیر پروتکل پیشنهادی در حل مشکل مقیاس پذیری در مقایسه با پروتکل های موجود، سناریوی زیر طراحی شده است. در این آزمایش مقایسه ای بین عملکرد دو پروتکل پیشنهادی DSDV-Het و AODV-Het با پروتکل‌های مسیریابی DSDV و AODV انجام شده است. در سناریوی شبیه‌سازی فرض شده است که همه گره ها به رادیوی IEEE 802.11 DCF با برد ۲۵۰ متر مجهز هستند. بعضی از گره‌ها نیز به رادیویی با برد ۱۰۰۰ متر مجهز هستند. جهت بررسی مشکل مقیاس پذیری باید چگالی گره‌ها موجود در محیط ثابت باشد. به همین دلیل با افزایش تعداد گره‌ها محیط نیز بزرگتر شده است. تعداد گره‌ها از ۶۰ تا ۲۱۰ گره (۶۰و۹۰و۱۲۰و۱۵۰و۱۸۰و۲۱۰)افزایش پیدا کرده است و محیط شبیه سازی نیز از ۱۰۰۰×۱۰۰۰ تا ۱۹۰۰×۱۹۰۰ افزایش پیدا کرده است. در همه این آزمایش‌ها، میانگین تعداد همسایه‌های هر گره، ۱۰ تا در نظر گرفته شده است.
نوع ترافیک در نظر گرفته شده UDP/CBR با سایز بسته‌ی ۵۱۲ بایت می‌باشد. ۱۰ جریان ترافیک بین ۲۰ گره که به طور تصادفی انتخاب شده است، برقرار شده است. گره ها به صورت تصادفی حرکت می کنند و بیشترین سرعت هر گره ۳ متر بر ثانیه می باشد. پیام CHC هر ۵۰ ثانیه یک بار در شبکه توسط گره های سرخوشه همه پخشی شده است. این دوره تناوب ارسال پیام CHC با توجه سرعت حرکت گره‌ها انتخاب شده است. زمان کل شبیه سازی ۲۰۰ ثانیه در نظر گرفته شده است و هر شبیه سازی ۱۵ بار تکرار شده است و نتایج نهایی از میانگین این ۱۵ بار اجرای تصادفی بدست آمده است.
در این آزمایش شبکه به ۴ ناحیه تقسیم شده است. حرکت گره ها از نظر سرعت و زمان توقف و مقصد به طور تصادفی در نظر گرفته شده است. عملکرد شبکه از نظر توان عملیاتی و تاخیر انتها به انتها و نرخ تحویل دهی بسته (PDR) و بار نرمال شده مسیریابی (NRL) بررسی شده است. هر آزمایش ۱۵ بار با مکان گره های تصادفی و حرکت تصادفی متفاوت گره ها تکرار شده است و میانگین گرفته شده است .
شکل ‏۵‑۶: نمای شبکه شبیه سازی شده در نرم افزار NS2
نتایج این شبیه سازی در نمودارهای زیر به نمایش گذاشته شده است :

شکل ‏۵‑۷: توان عملیاتی برحسب تعداد گره

پیگیری و رد یابی سفارشهای قبلی
۴.۹- نمودارهای وضعیت[۲۰,۲۱,۲۲]:
۴.۹.۱- نمایش جریان کلی حرکت اپراتور در وب سایت:
شکل ۱۰-۴ بیانگر نمایش کلی مسیر حرکت مشتریان و مدیران در وب سایت از صفحه اصلی تاقسمت مربوط به انبار و یا ویرایش مشخصات مربوط به محصولات ، مشتریان و یا انبار میباشد.
شکل ۱۰-۴ نمایش کلی مسیر عبور اپراتورها در سایت
شکل ۱۱-۴ : نمای وارد کردن محصول جدید در سایت
همچنین در شکل ۱۲-۴ به بررسی مسیر عبور مشتری از زمان ورود به سایت پرداخته ایم ، میتوان مشاهده نمود که پس از ورود به سایت و در صورت تمایل مشتری برای ثبت نام در لیست کاربران سایت و یا ویرایش مشخصات کاربر ، وی میتواند به جستجو برای محصول مورد نظر بپردازد ، پس از اتمام جستجو و در صورت یافتن محصول ، آنرا به سبد خرید اضافه نماید . در انتها ، امکاناتی از قبیل ثبت سفارش ، مشاهده فاکتور ، ویرایش سفارش و در نهایت پیگیری و ردیابی سفارش را میتوان در جریان حرکت کاربر در وب سایت مشاهده نمود.

شکل ۱۲-۴ : مشاهده جریان حرکت کاربر در فروشگاه
شکل ۱۳-۴ : تنظیمات انبار
شکل ۱۴-۴ : افزودن گروه برای محصولات
۴.۱۰- پروسه ثبت و پیگیری سفارش:
یکی از مهمترین قسمتهای سیستم ، مربوط به بخش ثبت سفارش توسط مشتری و پیگیری آن در مراحل بعد توسط وی و نیز پردازش ، آماده سازی ، تکمیل و ارسال سفارش میباشد گه توسط قسمت انبار و پرسنل این بخش صورت میگیرد. در ادامه برای نشان دادن بهتر پروسه از نمودار موارد کاربردی (Use Case diagram) برای این دو قسمت استفاده کرده ایم. در این قسمت برای تفکیک و نمایش سفارشهایی که در سیستم قرار گرفته و در حال انتظار میباشند و سفارشهایی که هنوز به تایید نرسیده اند از دو حالت “سفارش جدید” و “سفارش در حال انتظار” استفاده کرده ایم. هنگامی که کاربر بر روی سفارش کلیک مینماید ، اقلام مورد سفارش مربوط به آن نمایش داده میشوند. در صورتی که سفارش مورد نظر شامل چندید کالای مجزا باشد ، بهتر است که پس از آماده سازی هر یک از اقلام گزینه مربوط به آن تیک بخورد و هنگامی که کلیه اقلام داخل سفارش تیک خوردند ، گزینه اتمام سفارش برای کاربر فعال میگردد. انتخاب این گزینه به معنی اتمام عملیات پردازش سفارش و ارسال آن میباشد.
شکل ۱۵-۴ : نمودار موارد کاربردی (Use Case) پردازش سفارش
در شکل نمودار تراکنش پردازش سفارش نمایش داده شده است. در این نمودار به وضوح میتوان مشاهده نمود که نمودار موارد کاربردی به سه بخش مجزا تقسیم شده است. اولین بخش در واقع مرورگری است که سفارشهای مختلف را برای ما لیست میکند . بخش دوم نیز مرورگری است که لیستی از اقلام موجود در هر سفارش به ما ارائه میدهد. در صورتی که حجم سفارش بالایی به انبار ارجاء داده شود ، تشخیص و جدا سازی اقلام موجود در سفارش با پیچیدگی هایی همراه میشود. وجود این دو مرورگر باعث میشودکه با هر حجم سفارش شفاف سازی کاملی صورت پذیرد. قسمت انتهایی بیانگر زمانی است که پردازش سفارش به انتها میرسد. این قسمت پس از تکمیل پردازش سفارش فعال میگردد و میتوان برای پایش بهتر عملیات در اینجا مشخصات مسئول مربوطه را دریافت نمود.
همچنین نمودار شکل به نمایش ترتیب انجام فعالیتها میپردازد. اولین گام انتخاب سفارش مورد نظر است و در مرحله بعد ، کاربر به صفحه ای منتقل میشود که در آن محصولات موجود در سفارش مورد نظر به نمایش در آمده اند. پس از آماده سازی

گفتار اول ـ اهلیت
الف ـ مفهوم اهلیت
۱- اهلیت در معنای عام
اهلیت در معنای عام عبارتست از صلاحیت شخص برای هم دارا شدن و هم اجرای حق، هردو. برخی از حقوقدانان برای اهلیت عام، بر حسب اینکه شخص در چه دوره ای از زندگی خویش به سر می برد مراحلی را ذکر کرده اند که عبارتند از : اهلیت جنین، اهلیت دوران طفولیت، اهلیت دوران تمیز، اهلیت بلوغ و اهلیت رشد.^[۲۵۳]

۲- اهلیت در معنای خاص
اهلیت در معنی خاص عبارتست از صلاحیت در یکی از این دو مورد: یا دارا بودن حق یا اجرای حق و هنگامی که اهلیت به طور مطلق و بدون قید به کار رود، منصرف به اهلیت اجرای حق است.^[۲۵۴]
۱-۲- اهلیت دارا شدن حق^[۲۵۵]
اهلیت دارا شدن حق که حقوقدانان عرب زبان از آن به اهلیت وجوب^[۲۵۶] یاد می کنند، عبارتست از شایستگی فرد برای دارا شدن حق و تکلیف؛ یکی از نویسندگان در این زمینه چنین می گوید: “هیچ یک از اصطلاحات فارسی برای بیان این مقصود کافی به نظر نمی رسد. پیشنهاد می کنیم به جای واژه ی مذکور، اهلیت دارا شدن حق و تکلیف استعمال شود.”^[۲۵۷]
۲-۲- اهلیت اجرای حق^[۲۵۸]
فردی که دارای حقی یا عهده دار تکلیفی است، زمانی می تواند حق یا تکلیف خود را اجراء نماید که توانایی و شایستگی آن را دارا باشد؛ در حقوق ایران به این نوع اهلیت، اهلیت استیفاء یا اهلیت تصرف نیز گفته اند.^[۲۵۹]
ب) نکاتی در مورد اهلیت

1. 1. در قوانین، سن خاصی برای صلاحیت تصمیم گیری، ملاک قرار نگرفته است؛ این امر در رویه ی قضایی نظام های حقوقی مختلف، متفاوت است؛ سن قانونی در کشورهای مختلف ۱۵، ۱۸و یا ۲۱ می باشد. در ایران رویه ی پزشکی، بیمار بالای ۱۸ سال را برای تصمیم گیری دارای صلاحیت می داند.

به طور کلی برای آنکه رضایت معتبر باشد، بیمار باید از نظر قانون محلی که درمان در آنجا انجام می شود، اهلیت داشته باشد؛ در استرالیا افراد زیر ۱۶ سال، از نظر پزشک، صغیر محسوب می شوند و فردی که بیش از ۱۶ سال داشته باشد می تواند نسبت به معالجات پزشکی خود رضایت دهد، مشروط بر این که دارای ظرفیت تصمیم گیری هم باشد؛ در این مورد اصل بر دارا بودن صلاحیت است، مگر خلاف آن احراز شود.^[۲۶۰] در آمریکا نیز فرد باید طبق قانون ایالتی که در آن جا درمان صورت می گیرد، بالغ (بزرگسال) شناخته شود؛ این قوانین از ایالتی به ایالت دیگر متفاوت است.^[۲۶۱]

1. 1. از دیدگاه اخلاقی کودک به فرا خور درک و فهم خود باید در تصمیم گیری های پزشکی مشارکت یابد و پزشک باید به ظرفیت های اختصاصی کودک حساس باشد.^[۲۶۲]

1. 1. “اگر پزشک، دیوانه یا کودک را بدون اذن ولی وی معالجه کند، ضامن است و بر این مسأله اجماع وجود دارد.”^[۲۶۳] همچنین نویسنده ی دیگری در این زمینه چنین می گوید: “پزشک ضامن است اگر کودک و یا دیوانه ای را بدون اذن ولی معالجه کند.”^[۲۶۴]

1. 1. به نظر یکی از نویسندگان: “مبنای حقوقی اهلیت اجرای حق، داشتن قوه ی تمیز و ادراک است؛ زیرا اراده ی انشایی که برای انجام دادن اعمال حقوقی لازم و ضروری است، فقط در اشخاص دارای تمیز موجود است.”^[۲۶۵]

یکی از حقوقدانان می گوید: “اگر درک شخص، کامل و کافی باشد، اهلیت او نیز کامل است؛ ولی اگر قوه ی درک و تمیز شخص کامل نشده باشد، بلکه فقط برخی امور و مسائل را از یکدیگر تشخیص دهد، نسبت به آن مسائل اهلیت پیدا می کند و دارای اهلیت نسبی می شود.”^[۲۶۶]
از این رو در ادامه به مفهوم درک بیمار و ارزیابی آن خواهیم پرداخت.
گفتاردوم ـ درک بیمار
الف ـ مفهوم ادراک بیمار
“ادراک بیمار به معنی قدرت درک گزینه های پیش رو، نتایج انتخاب هر یک از گزینه ها و سود و زیان شخصی مربوط به نتایج، بر اساس اولویّت ها و ارزش های خود بیمار است.”^[۲۶۷]
از آنجا که پزشک مسؤول درک بیمار نسبت به مسائلی است که درک آنها لازمه ی تصمیم گیری صحیح است؛ وی باید اطمینان حاصل کند که بیمار اطلاعاتی را که مبنای تصمیم گیری است به درستی درک کرده است. به همین جهت گفته می شود که پزشک باید با زبان ساده و قابل فهم همه ی اطلاعات لازم را در اختیار بیمار بگذارد و مهمترین مسأله ی ارائه ی اطلاعات، درک شخص بیمار است. “مهمترین مسأله، درک بیمار است و بر این اساس باید روش ارائه ی اطلاعات مشخص گردد.”^[۲۶۸] (به روش های ارائه ی اطلاعات در فصل جداگانه خواهیم پرداخت). از سوی دیگر گفته شده است که در خصوص کسب رضایت معتبر، وظیفه بیمار است که اطمینان حاصل کند که اطلاعات دریافتی را درک نموده است؛ “بیمار باید آنچه را که فهمیده و آنچه را که درک نکرده است، با پزشک در میان بگذارد؛ زیرا تا زمانی که بیمار نظری ندهد، پزشک نخواهد دانست که وی چه اطلاعاتی را درک نکرده است.”^[۲۶۹]
از آنجا که درک بیمار از اطلاعات و آگاهی های دریافتی، اساس اعلام رضایت است، عنصر درک بیمار می تواند ملاک معتبر بودن رضایت اخذ شده قرار گیرد؛ این عامل، از این منظر، در تمام نظام های حقوقی مورد توجه قرار گرفته است؛ برای مثال طبق نظر دادگاه عالی فرانسه برای اخذ رضایت معتبر، اطلاعات باید مطابق با ظرفیت فهم و درک بیمار، ساده، قریب به یقین و صادقانه باشد و در سوئیس روش خاصی برای آگاه نمودن بیمار پیش بینی نشده است؛ علت آن است که اطلاعات باید به شیوه ای ارائه شود که مطابق با قدرت درک بیمار باشد^[۲۷۰](معیار شخصی). شاید در عمل یکی از معضلات کسب رضایت معتبر، به کار بردن شیوه های خارج از درک و استفاده از واژه های تخصصی خارج از فهم بیمار باشد؛ در نظام حقوقی کامن لا برای تسهیل درک بیمار، اخیراً، شیوه ی نوینی از کسب رضایت با عنوان “تصمیم گیری مشترک” به کار گرفته می شود؛ هرچند هنوز تعداد کمی از پزشکان از این روش تبعیت می کنند. (از این شیوه در فصل فرایند آگاهی سخن خواهیم گفت.)
ب ـ ارزیابی میزان درک^[۲۷۱]
برای یک تصمیم گیری آگاهانه، باید میزان درک بیمار نسبت به مطالب ارائه شده و نقش خود در تصمیم‌گیری ارزیابی شود. مسیر اصلی در جهت تصمیم گیری درک اطلاعات ارائه شده به بیمار است و بدون آن بیمار از این اطلاعات طرح شده سودی نمی برد؛ پزشک می تواند با بهره گرفتن از عباراتی نظیر فهمیدید مطلب چیست یا متوجه عرایض من شده اید، میزان درک بیمار را ارزیابی کند.^[۲۷۲]
تأکید بر درک بیمار به شکل بنیادین ماهیت تصمیم‌گیری را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ بدین معنا که اگر هدف صرفاً مطلع ساختن بیمار به اندازه ی کافی باشد، آنگاه یک مکالمه یک طرفه که در آن پزشک به شرح خطرات، منافع و گزینه‌های موجود می‌پردازد نیز ممکن است کفایت کند؛ اما اگر درک بیمار، مقصود نظر باشد، ملاک، مکالمه‌ای خواهد بود که در آن پزشک میزان درک بیمار را سنجیده است و ضمن پرسش از او، به تشریح و شفّاف سازی آنچه گفته شده است می‌پردازد.^[۲۷۳]
غالباً می‌توان میزان این نوع درک را با پرسیدن پرسش‌های ساده‌ای نظیر“آیا متوجه معنی این می‌شوید؟” سنجید؛ سؤالهای عمیق‌تر چون “با کلام خود برایم توضیح بده که از آنچه که گفتم چه فهمیدی؟” به‌طور دقیق‌تری میزان درک بیمار را مشخص می‌کند.^[۲۷۴]
یکی از مواردی که با مفهوم ادراک بیمار رابطه تنگاتنگی دارد، ظرفیت تصمیم گیری بیمار است؛ بدین نحو که قدرت درک گزینه های در دسترس برای تصمیم گیری و نتایج و پیامدهای انتخاب هریک از گزینه ها، اجزاء تشکیل دهنده ی ظرفیت بیمار برای تصمیم گیری صحیح در نظر گرفته شده اند؛ زیرا یکی از مواردی که نشان می دهد بیمار ظرفیت تصمیم گیری دارد یا نه توانایی ارزیابی سود و زیان مربوط به نتایج و مرتبط کردن آنها با مجموعه ی ارزش ها و اولویت های خود می باشد.^[۲۷۵]
گفتار سوم ـ مفهوم ظرفیت تصمیم گیری، مصادیق فقدان ظرفیت و ارزیابی ظرفیت بیمار
الف ـ مفهوم ظرفیت تصمیم گیری
صلاحیت یا ظرفیت تصمیم گیری بیمار، عبارتست از توانایی دریافت اطلاعات، فهم و پردازش آن ها، تأمل، مشورت و نهایتاً بیان انتخاب اول از سوی بیمار.
“ظرفیت تصمیم گیری اغلب در اصطلاح حقوقی، صلاحیت خوانده می شود؛”^[۲۷۶] در این رابطه گفته شده است: “تعیین صلاحیت عبارتست از تعیین ظرفیت فرد در انجام یک عمل نیازمند تصمیم گیری، در زمانی مشخص و تحت شرایط معین.”^[۲۷۷] و در تعریف ظرفیت تصمیم گیری آمده است: “ظرفیت تصمیم گیری عبارتست از توانایی دریافت اطلاعات، فهم و پردازش اطلاعات، تأمل و مشورت کردن و نهایتاً بیان انتخاب اول از سوی بیمار؛ عموماً اصل بر ظرفیت بیمار است، مگر آنکه خلاف آن ثابت شود.^[۲۷۸]” اما در واقع، اصطلاحِ حقوقیِ ظرفیتِ تصمیم گیری، در ادبیات حقوقی ما اهلیت نامیده می شود که پیش تر به آن پرداخته شد. همانطور که گفته شد در واقع اهلیت، عاملی است که بر ظرفیت تصمیم گیری بیمار مؤثر است. برای آنکه رضایتی مؤثر باشد، شخص باید در زمان ابراز رضایت دارای قدرت لازم جهت درک، تجزیه و تحلیل باشد. ظرفیت تصمیم گیری یک مفهوم نسبی است. در این زمینه گفته شده است که: “ظرفیت تصمیم گیری نه سیاه است و نه سفید؛ بدین معنا که شخص در مورد برخی مسائل ظرفیت تصمیم گیری دارد، در حالی که در برخی موارد فاقد این ظرفیت است.”^[۲۷۹] "مثلاً ممکن است فردی به علت اختلال در تفکر و یا مشکلات عاطفی قادر به مدیریت امور روزانه ی خود نباشد، اما قادر به درک وضعیت پزشکی خود و بیان خواسته هایش باشد؛”^[۲۸۰] بدین جهت می توان گفت که اهلیت، صلاحیتی نوعی است؛ به علاوه ظرفیت تصمیم گیری بدین معنا نیست که همیشه بیمار تصمیم خوب بگیرد یا تصمیمی بگیرد که پزشک با آن موافق باشد؛ در همین راستا اتخاذ یک تصمیم بد، بدین معنا نیست که بیمار ظرفیت تصمیم گیری ندارد؛ یکی از نویسندگان در این باره می گوید: “صرفاً به این علت که بیمار از یک روش درمانی خودداری می کند، به خودی خود، بدین معنا نیست که بیمار صلاحیت ندارد؛ بیماران حق امتناع از درمان را دارند، حتی درمان هایی که برای نجات جان آن ها ضروری است.”^[۲۸۱]
بدین ترتیب دارا بودن ظرفیت تصمیم گیری بدین معناست که بیمار بتواند گزینه های انتخابی، سود، زیان و پیامدهای انتخاب هریک از آنها را درک کند و بتواند یک دلیل گویا و معقول برای انتخاب آن گزینه ارائه دهد.^[۲۸۲]
ب ـ مصادیق فقدان ظرفیت
وجود اختلال در قدرت استدلال که ممکن است ابراز رضایت را غیر ممکن کند، شامل عواملی از قبیل عدم بلوغ فکری یا عاطفی شدید، سطح بالایی از استرس، عقب ماندگی ذهنی، بیماری روانی شدید، مستی، محرومیت شدید از خواب، بیماری آلزایمر یا حالت اغماء است.^[۲۸۳]
عدم صلاحیت ممکن است موقتی باشد (مانند بیمار الکلی)، ممکن است متناوب باشد (اختلالات روانی دوره ای، …) و ممکن است دائمی باشد ( بی هوشی غیر قابل بازگشت، عقب افتادگی ذهنی، …) .^[۲۸۴]
وجود نوسان در صلاحیت تصمیم گیری بیمار نیز می تواند یکی از مصادیق باشد؛ بیماران ممکن است روز به روز تغییر وضعیت دهند به این علت که مثلاً ممکن است زمینه ی بیماری تغییر کند؛ در این موارد پزشک باید جهت مشارکت بیمار در تصمیمات، آنچه در توان دارد انجام دهد تا بیمار را به وضعیت هوشیار و آگاه بازگرداند؛ مثلاً در صورت لزوم داروها را سبک کند.^[۲۸۵]
ج ـ نقش خواست بیمار در ظرفیت تصمیم‌گیری
بسیاری از بیماران در روند اقدامات پزشکی مداخله نمی کنند؛ این موضوع به‌ویژه در جامعه ی ما برجسته است.
یکی از دلایل این نقیصه، داشتن ذهنیت اشتباه از ضرورت متابعت بیمار از پزشک است؛ به بیان دیگر بسیاری از بیماران با علم به این ‌که حقّ انتخاب برایشان مفروض است، از آنجایی که مراجعه ی خود را به طبیب از سنخ مراجعه ی جاهل به عالم می‌دانند، از دستورات پزشک تبعیّت می‌کنند.
از سوی دیگر برخی از بیماران اساساً نسبت به حق تصمیم گیری خویش بی اطّلاع اند و برای خود حق انتخاب قائل نیستند.
“اگر تلاشی برای تفهیم صریح نقش بیماران انجام نگیرد، بسیاری از بیماران چنین تصور می‌کنند که نقش آنها در تصمیم‌گیری نقشی منفعلانه است. در مراقبت‌های اولیه، بهتر است پزشک در ابتدای رابطه خود با بیمار، دیدگاه خود را راجع به نقش بیمار در تصمیم‌گیری مطرح و بدین ترتیب الگویی برای تصمیم‌گیری ‌های بعدی ایجاد کند." ^[۲۸۶]
در مورد گروه اول پزشک موظّف است علیرغم اعتماد بیمار، با ارائه ی اطلاعات لازم، از ترجیحات و نظرات بیمار در تصمیم‌گیری خویش استفاده نماید و در واقع بیمار را در تصمیم گیری ها مشارکت دهد؛ به عنوان مثال در انتخاب یکی از دو روش درمانی که از لحاظ کارایی تفاوت بارزی با هم ندارند، تنها به علم خویش، متکّی نبوده و شرایط اقتصادی بیمار و باورهای فرهنگی و مذهبی وی را نیز مدّ نظر قرار داده و ترجیحات وی را اعمال نماید.
در مورد گروه دوم، پزشک باید بیمار را از حق قانونی خود نسبت به تصمیم گیری آگاه نماید.
برای تببین نقش و اهمیت خواست بیمار در تصمیم گیری و تشویق وی به مشارکت، عبارت‌های ذیل پیشنهاد شده اند: