روش ولتاژ مدار باز یکی از ساده‌ترین روش‌های مبتنی بر مدل است که بر اساس رابطه تقریباً خطی بین ولتاژ مدار باز (V_OC) و ولتاژ ماکزیمم توان (V_MPP) در شرایط مختلف جوی ارائه شده است.

که K یک مقدار ثابت و کوچک‌تر از یک است و به پنل خورشیدی وابسته است و با اندازه گیری مقادیر V_OC و V_MPP در شرایط مختلف جوی، به صورت تجربی تعیین می‌شود. در این روش با بهره گرفتن از رابطه (۴-۱) و با دانستن­­ V_OCمی­توان مقدار تقریبی V_MPP را محاسبه کرد و با تنظیم ولتاژ خروجی پنل خورشیدی در V_MPP ماکزیمم توان آن را دریافت کرد.
الگوریتم کلی روش‌های ولتاژ مدار باز و جریان اتصال کوتاه
در این روش پنل خورشیدی موقتاً از بار ایزوله شده و V_OC اندازه گیری می‌شود. سپس نقطه کاری صحیح را با بهره گرفتن از رابطه و مقدار K داده شده محاسبه می‌کند. این عمل به طور پریودیک برای ردیابی حداکثر نقطه توان تکرار می‌شود. اگر چه این روش بسیار ساده است اما انتخاب مقدار بهینه k مشکل است. این روش این مشکل را با انتخاب مقدار k در رنج ۸۰%- ۷۳% حل می‌کند.این روش به سادگی با سخت افزار آنالوگ پیاده سازی می‌شود. با این حال راندمان ردیابی نقطه حداکثر توان در این روش پایین است. در واقع اندازه گیری ولتاژ V_OC به یک وقفه آنی توان احتیاج دارد.[۲۷]

روش جریان اتصال کوتاه نیز مانند روش ولتاژ مدار باز است یعنی رابطه تقریباً خطی بین جریان اتصال کوتاه( I_SC) و جریان ماکزیمم توان (I_MPP) در شرایط جوی وجود دارد(k بین ۸/ تا ۹/).

در این روش با محاسبه مقدار I_MPP با بهره گرفتن از رابطه بالا و تنظیم جریان خروجی پنل برابر این مقدار می‌توان ماکزیمم توان را ردیابی کرد. در این روش نیز برای تعیین Isc بار را از پنل خورشیدی جدا می‌کنند و با بهره گرفتن از مدار اندازه گیری مقدار آن را تعیین می‌کنند..
برای پیاده سازی این الگوریتم یک سوئیچ بین دو ترمینال خروجی پنل خورشیدی جا سازی شده است. سوئیچ لحظه ای کوتاهی روشن شده و جریان اتصال کوتاه اندازه گیری می‌شود و با بهره گرفتن از روایط جریان حداکثر توان محاسبه می‌شود. این عمل به طور پریودیک تکرار می‌شود.
این روش از روش ولتاژ مدار باز دقیق‌تر و بهینه تر است با این حال معمولاً روش ولتاژ مدار باز مورد استفاده قرار می‌گیرد چرا که مشکلات محاسبه جریان اتصال کوتاه و نیاز به وسایل اندازه ­گیری بیشتر هزینه پیاده­سازی این روش را افزایش می‌دهد. در عمل اندازه ­گیری ولتاژ مدار باز ساده تر از جریان اتصال کوتاه است چرا که مدار باز کردن یک پنل خورشیدی به سادگی صورت می‌گیرد اما اتصال کوتاه کردن آن یعنی ایجاد یک مقاومت صفر در ترمینال خروجی آن که قابل قبول نیست. [۲۷]
مشکلات دو روش بالا را می‌توان به صورت زیر بیان کرد:
به اطلاعات و مشخصات پنل خورشیدی از قبل نیازمندیم.
مشخصات تمام آرایه‌ها یکسان فرض می‌شود و نمی‌توان آرایه­های آسیب دیده و یا سایه زده را در نظر نگرفت.
نیاز به وقفه­های متناوب در سیستم داریم و این برای آرایه‌هایی که دارای مقادیر نامی بزرگ می‌باشند دشوار است.
در پریودهای که منبع جدا می‌شود سبب بروز تلفات توان می‌شود.
اگر شرایط آب و هوایی سریع تغییر کند نیاز به تست‌های بالا تر می‌ باشیم که این امر سبب افزایش تلفات می‌شود.
جهت رفع مشکل باز کردن متناوب پنل خورشیدی از بار، الگوریتم جدیدی ارائه شده است که در آن از سلول خورشیدی کوچک به نام سلول ارتباطی استفاده می‌شود. در این الگوریتم روش ولتاژ مدار باز یا روش جریان اتصال کوتاه مورد استفاده قرار می‌گیرد ولی اندازه های Voc و Isc از طریق یک سلول خورشیدی کوچک انجام شده که مشخصات مشابهی با سلول‌های پنل خورشیدی دارد. با صرف نظر کردن از تلفات توان پنل خورشیدی درحین اندازه ­گیری Voc و Ics، یک مقدار k بهینه همیشه مطرح است. همچنین این روش یک اشکال محاسبه ای دارد و آن اینکه می‌بایست پارامترهای پنل خورشیدی با سلول ارتباطی دقیقاً یکسان باشد. بنابراین باید مشخصه سلول ارتباطی با مشخصه سلول خورشیدی مرتباً کالیبره شود که این امر هزینه را افزایش می‌دهد. باید توجه شود که این دو روش فقط بر پنل خورشیدی قابل پیاده­سازی می‌باشند چرا که در پیل سوختی نباید تغییرات سریع توان داشته باشیم.

۳-۲-۲روش P&O

روش P&O یکی از ساده‌ترین روش­های مستقل از مدل است که مورد توجه محققان قرار گرفته است. این روش را می‌توان با اعمال یک اغتشاش در سیگنال مرجع ولتاژ پنل خورشیدی یا سیگنال مرجع جریان پنل خورشید یپیاده سازی نمود. الگوریتم مذکور تحت عنوان روش “"hill climbing نیز شناخته می‌شود. که در آن X سیگنال مرجع می‌باشد. با قرار دادن X=V ، بر اساس این الگوریتم ولتاژ لحظه ای پنل خورشیدی، ولتاژ حداکثر توان را به کمک ولتاژ و توان لحظه قبل دنبال می‌کند. با اعمال تغییرات کوچک و ثابتی ©به عنوان اغتشاش، ولتاژ پنل خورشیدی تغییر می‌کند به عبارتی نقطه کار سیستم تغییر می‌کند. در این حالت تغییرات ولتاژ در راستای C بوده ولی تغییرات توان می‌تواند در راستای یا خلاف C (مثبت یا منفی) باشد. اگر مثبت باشد توان به MPP نزدیک شده است پس تغییرات اعمالی در جریان برای مرحله بعد باید در همان جهت باشد. اگر منفی باشد توان از MPP دور شده است پس تغییرات باید معکوس حالت قبل باشد تا توان به سمت MPP باز گردد. اندازه اغتشاشات اعمال شده به سیستم، عامل تعیین کننده ­ای در سرعت همگرایی الگوریتم به پاسخ نهایی و دامنه نوسانات آن می‌باشد. بدین صورت که هر قدر اندازه اغتشاش بزرگ‌تر باشد الگوریتم سریع‌تر مقدار ماکزیمم را می‌یابد اما دامنه نوسانات حالت پایدار آن بزرگ‌تر است. به عبارتی سرعت پاسخ این الگوریتم با مقدار نوسانات در حالت پایدار در تقابل است. استفاده از مقدار اغتشاش متغیر یک راه حل برای غلبه بر این تقابل می­باشد. در این روش دامنه اغتشاش، بر اساس میزان تغییرات توان بر حسب اغتشاش اعمال شده قبلی تعیین شود. یعنی در نزدیکی نقطه MPP دامنه اغتشاش کوچک و در نقاط دور از نقطه MPP دامنه اغتشاش بزرگ انتخاب می­گردد. به عنوان مثال در [۲۸] مقدار اغتشاش را شیب منحنی توان- جریان قرار داده است. در نقطه حداکثر توان شیب منحنی توان- جریان صفر است و با دور شدن از آن مقدار شیب منحنی افزایش می‌یابد.

که در آن  تغییرات توان،  تغییرات جریان، M ضریب تنظیم، I[k] و I[­­­­­­­k+1] مقادیر جریان قبل و بعد از اعمال اغتشاش kام می‌باشند. در صورتی که سیگنال مرجع، ولتاژ پنل خورشیدی باشد می‌توان مقدار اغتشاش را متناسب با شیب منحنی توان- ولتاژ قرار داد.

استفاده از مقدار اغتشاش متغیر مشکل سرعت پاسخ و نوسانات حالت پایدار را بهبود می‌دهد اما در صورت تغییرات سریع نقطه کار سیستم این الگوریتم دچار اشتباه می‌شود. برای رفع این مشکل روش‌های مختلفی ارائه شده است. مثلاً در [۲۹ و ۳۱] شرط جدیدی به روش P&O اضافه کرده است در [۳۰] روش P&O با روش ولتاژ مدار باز ترکیب شده است و روش جدیدی به وجود آورده است.
محاسن و مزایای روش P&O

۱)سادگی تئوری عملکرد
۲) سادگی در پیاده سازی
۳) به اطلاعات قبلی از منبع نیازمند نمی‌باشد.
۴) قابل استفاده برای کاربردهای عمومی مختلف
مشکلات و معایب اصلی روش P&O :
۱)در این روش زمانی که ولتاژ به نقطه‌ی ردیابی نقطه حداکثر توانمی‌رسدنمی‌تواند در این نقطه باقی بماند و دائماً در نزدیکی این نقطه نوسان می­ کند و در نتیجه این ولتاژ در اطراف ولتاژ حداکثر توان تغییر پیدا خواهد کرد.
۲)حساسیت نویز در این روش بسیار بالا می‌باشد.
۳) این روش می‌تواند در چندین نقطه MAX عمل کند اگر سلول‌ها دچار آسیب و یا قسمت سایه دار شوند.

۳-۲-۳روش های ترکیبی

در مقاله [۳۲]نوع جدید از روش های ردیابی حداکثر توان ارائه شده است. این الگوریتم که به الگوریتم هیبرید موسوم است دارای دو مرحله می باشد. مرحله اول محاسبه نقطه کار است و مرحله دوم تنظیم دقیق. در آنجا، مرحله اول یعنی محاسبه نقطه کار، با بهره گرفتن از ولتاژ مدار باز و معادلات۳-۸و ۳-۹ ولتاژ حداکثر توان تخمین زده می شود. در مرحله دوم، مقدار دقیق ولتاژ حداکثر توان با بهره گرفتن از روش کلاسیک اغتشاش و مشاهده^[۲۱] و با دامنه و فرکانس ثابت و کوچک اغتشاش دنبال می شود. در این قسمت، روش مقاومی^[۲۲] برای دنبال کردن نقطه توان حداکثر پیشنهاد می شود. این روش نیز جزء روش های هیبرید طبقه بندی می شود. در این روش به جای محاسبه ولتاژ حداکثر توان، جریان حداکثر توان() محاسبه می شود که این باعث افزایش بهره وری و دقت می گردد [۲۷] . الگوریتم کلی در شکل ۳-۶ نشان داده شده است. در این روش علاوه بر ضرایب K_I، K_V،V_OCNو غیره که در روش قبلی مقادیر لازم و اولیه بودند و توسط سازنده پنل خورشیدی داده می شدند، مقادیر a، R_S و R_P نیز مقادیر لازم و اولیه هستند. این مقادیر با جایگذاری سه نقطه و مربوط به پنل در شرایط استاندارد () در معادله و حل مجموعه معادلات زیر، بدست می آید.

مقادیر لحظه ای ولتاژ، جریان و دمای پنل خورشیدی اندازه گیری شده و I_PVتنها متغیر وابسته به شدت نور و همچنین دما است با بهره گرفتن از معادله محاسبه می گردد. در این معادله V_Tو I_O که به دما وابسته هستند توسط معادله  و معادله به روز می شوند.

با محاسبه I_PV معادله مقدار I_SC را می دهد. در این معادله که به صورت بازگشتی حل می شود، در هر مرحله I_SC مرحله قبل جایگزین می شود و این پروسه m بار تکرار می گردد. وقتی که I_SC دیگر تغییر نکند، I_SCبدست آمده است. تعداد دفعات تکرار معمولا عدد کوچکی است از آنجا که تخمین اولیه به مقدار واقعی نزدیک می باشد.

در این مدل انرژی بستگی با حجم پلاسمای کوارک گلوئونی متناسب است. با توجه به اینکه هر نوکلئون از سه کوارک تشکیل شده است، لذا به ازای عدد جرمی A برای هسته، انرژی بستگی متناسب با A3 است.

با توجه به عدم تقارون بین تعداد پروتون­ها و نوترون­ها، به خصوص در هسته­های سنگین و در نظر گرفتن نیروی کولنی می­توان این عدم تقارن و تصحیح کولنی را مابین کوارک­های بالا و پایین موجود در پلاسمای کوارک– گلوئونی درون هسته را به صورت  در نظر گرفت.
با در نظر گرفتن نکات فوق فرمول زیر برای محاسبه انرژی بستگی هسته­ها ارائه شده است [۴۱].
(۳-۳۳)
مشابه با فرمول نیمه تجربی جرم در مدل قطره مایعی، هر جمله در معادله بالا شامل مفاهیم فیزیکی است. اولین ضریب،  مربوط به قانون  با  است، که نشان دهنده تقارون سه­گانه کوارکی درون هسته­هاست.  ثابتی است که مقدار آن بین ۹۰ تا ۱۰۰ قرار دارد، و رابطه  برقرار است. جرم کوارک «بالا»ی ظاهر شده در فرمول بالا به خاطر نقش بارز کوارک بالا در اغلب باریون­های پایدار مانند پروتون می باشد [۴۱]. نمودار انرژی بستگی هسته­ها بر اساس رابطه ارائه شده در اینجا در شکل (۳-۱۹) نشان داده شده است.
۳-۶-۴- بهبود انرژی بستگی هسته­ها در مدل شبه کوارکی
به منظور بهبود انرژی بستگی هسته­ها نسبت به مقادیر اندازه ­گیری شده و همچنین به دست آوردن سهمی­های جرم به در هسته­هایی که عدد جرمی یکسانی دارند، رابطه (۳-۳۳) را به صورت زیر بازنویسی می­کنیم [۴۲].
(۳-۳۴)
در اینجا  جرم نوکلئون است. بررسی­های ما نشان داد که ضریب  خود به عدد جرمی و عدد اتمی وابسته است، دلیل این وابستگی به خاطر نیروی کولمب می­باشد. رابطه را با اعمال تغییراتی به صورت زیر می­نویسیم [۴۲]:
(۳-۳۵)
در اینجا روابط زیر برقرار است.

همانطور که در این رابطه مشاهده می­ شود، همه کمیت­ها مشخص است تنها ضریب n است که بین یک محدوده کوچک تغییر می­ کند. حال با این فرمول بهبود یافته سهمی­های جرم را به دست می­آوریم. در ابتدا معادله جرم هسته­ها را می­نویسیم:
(۳-۳۶)
با مشتق گرفتن از  نسبت به Z و قرار دادن آن برابر با صفر مقدار کمینه  را به دست می­آوریم.
(۳-۳۷)
در این رابطه

در شکل (۳-۱۸) سهمی­های جرم برای A فرد  و A زوج  رسم شده است. در این نمودار  با یک پیکان رو به پایین مشخص شده است. برای A فرد تنها یک سهمی داده شده، در حالی که برای A زوج دو سهمی رسم شده است. همانطور که در این شکل دیده می­ شود برای  تنها یک ایزوبار پایدار یعنی  ، که بسیار نزدیک یافته ما،  ، است، وجود دارد. اما در مورد  که دو سهمی وجود دارد دو ایزوبار پایدار وجود دارد  و  ، بر اساس سهمی جرم بدست آمده احتمال  بیشترین است. در مدل قطره مایع برای  مقدار  و برای  مقدار  [۳۲] پیش ­بینی می­ شود [۴۲].
شکل (۳-۱۸): سهمی­های جرم. (a) سهمی­های جرم هسته­های با عدد جرمی زوج  و (b) سهمی جرم هسته­های با عدد جرمی فرد
رابطه (۳-۳۵) نه تنها باعث شد تا بتوانیم نمودار سهمی­های جرم را استخراج کنیم بلکه باعث شده است تا مقادیر انرژی بستگی به دست آمده برای هسته­های پایدار با مقادیر اندازه ­گیری شده هم­خوانی بهتری داشته باشد. در روابط زیر این مقایسه به صورت کمی بیان شده است.
(۳-۳۸)
در این رابطه  انرژی بستگی اندازه ­گیری شده هسته­ها،  انرژی بستگی حاصل از مدل قطره مایع LDM،  انرژی بستگی منتج شده از مدل شبه کوارکی (^[۳۲]QLM)و  انرژی بستگی حاصل از مدل شبه کوارکی بهبود یافته یا MQLM^[33] است.
شکل (۳-۱۹): انرژی بستگی هسته­ها بر اساس داده ­های مدل شبه کوارکی هسته­ها
۴- محاسبه گشتاور دو قطبی دوترون بر اساس ساختار کوارکی آن و مقایسه با مقدار آزمایشگاهی آن
۴-۱- مقدمه
در حضور مواد مغناطیسی، دو قطبی مغناطیسی تمایل به تراز نمودن خود در یک جهت خاص دارد. این جهت طبق تعریف، جهت چگالی شار مغناطیسی است که معمولاً با B نشان داده می­ شود، مشروط بر اینکه دو قطبی مغناطیسی بقدری کوچک و ضعیف باشد که میدان موجود را آشفته نکند. اندازه چگالی شار مغناطیسی فوق را می­توان با گشتاور مکانیکی N، که روی دو قطبی مغناطیسی وارد می­ شود تعریف کرد.
(۴-۱)
در اینجا  گشتاور دوقطبی مغناطیسی است. ساده­ترین مثالی که برای یک دوقطبی مغناطیسی می­توان بیان کرد، یک سیم دایروی تخت حامل جریان الکتریکی می­باشد. گشتاور مغناطیسی حاصل از این حلقه سیم را نیز گشتاور دوقطبی مغناطیسی می­نامند. در حالت کلی گشتاور مغناطیسی در الکترودینامیک با رابطه زیر بیان می­گردد [۴۳].
(۴-۲)
این رابطه برای یک حلقه جریان به شکل زیر در می ­آید.
(۴-۳)
در این روابط m، گشتاور مغناطیسی، r بردار مکان و I جریان موجود در مدار است. اگر این رابطه برای یک حلقه دایروی تخت جریان به کار گرفته شود، مقدار حاصل که همان گشتاور دوقطبی مغناطیسی است برابر است با  . اگر جریان I در اثر گردش بار e که با سرعت v در دایره­ای به شعاع r (و با دوره تناوب  ) در حرکت است به وجود آید، رابطه زیر به دست می ­آید.
(۴-۴)
که در آن  تکانه زاویه­ای کلاسیک بار متحرک یا mvr است. در مکانیک کوانتومی، گشتاور مغناطیسی قابل مشاهده به طور عملیاتی در راستای بزرگترین مؤلفه l تعریف می­ شود. چنانچه به جای l مقدار انتظاری آن را نسبت به محوری که تصویر بردار تکانه روی آن بزرگ­ترین مقدار یعنی  است  قرار دهیم، معادله (۴-۴) را می­توان مستقیماً وارد محاسبات کوانتومی کرد. در این صورت:
(۴-۵)
که در آن l اکنون عدد کوانتومی تکانه زاویه­ای است. کمیت  را یک مگنتون می­نامند. در حرکت­های اتمی، به­جای m جرم الکترون را قرار می­ دهند و مگنتون بور را به صورت  به دست می­آورند. اگر به جای m جرم پروتون قرار گیرد، مگنتون هسته­ای به صورت  به دست می ­آید. توجه داشته باشیم که به خاطر اختلاف جرم پروتون و الکترون  ، یعنی در بسیاری از شرایط، مغناطیس اتمی خیلی قوی­تر از مغناطیس هسته­ای است. برهم­کنش­های مغناطیسی عادی در ماده (مثل خاصیت فرومغناطیسی) از طریق مغناطیس اتمی ماده تعیین می­ شود. اثرات مغناطیس هسته­ای مواد را فقط در شرایط خیلی خاص می­توان مشاهده کرد. معادله (۴-۵) را به شکل مفیدتر زیر می­توان نوشت.
(۴-۶)
که در آن  را ضریب g می­گویند که به تکانه زاویه­ای مداری l وابسته است. برای پروتون­ها  است. چون نوترون­ها بار الکتریکی ندارند، در صورتی می­توان از این معادله برای توصیف حرکت مداری نوترون­ها استفاده کرد که در مورد آنها  باشد.
تا کنون فقط حرکت مداری نوکلئون­ها را در نظر گرفته­ایم. پروتون­ها و نوترون­ها هم مانند الکترون­ها، علاوه برگشتاور مداری، دارای گشتاور مغناطیسی ذاتی یا اسپینی هستند که هیچ­گونه مشابه کلاسیکی ندارند. در اینجا این گشتاور به همان صورت معادله (۴-۶) در نظر گرفته می­ شود.
(۴-۷)
که در آن برای هر سه ذره­ی پروتون، نوترون و الکترون  است. کمیت  را ضریب اسپینی g گویند که از حل معادله نسبیتی مکانیک کوانتومی حاصل می­ شود. برای ذره­ای مانند الکترون که ذره­ای نقطه­ای با اسپین  است، بنابر معادله دیراک  است، که با مقدار حاصل از اندازه ­گیری  سازگاری خیلی خوبی دارد. اختلاف بین  و عدد ۲ خیلی کم و با در نظر گرفتن مراتب بالاتر تصحیحات الکترودینامیک کوانتومی به دقت قابل محاسبه است. اما تفاوت بین مقادیر تجربی  برای نوکلئون­های آزاد، و مقدار انتظاری ذرات نقطه­ای خیلی چشم­گیر است [۴۴].
(۴-۸)
در اینجا نه تنها اختلاف بین گشتاور مغناطیسی تجربی پروتون و مقدار انتظاری ۲ برای یک ذره­ی نقطه­ای بسیار زیاد است، بلکه برای نوترون بدون بار هم گشتاور مغناطیسی غیر صفر به دست آمده است. شاید این اختلافات اولین قرائنی باشند که نشان می­دهد نوکلئون­ها ذراتی نقطه­ای مانند الکترون نیستند، بلکه دارای ساختار درونی هستند. در ساختار داخلی نوکلئون­ها باید ذرات باردار در حال حرکت دخالت داشته باشند، و حرکت این ذرات باردار باید به تولید جریان­هایی منجر شود که با گشتاور مغناطیسی مشاهده شده سازگار باشد. یکی از نکات جالب توجه این است که  پروتون در حدود ۶_/۳ از مقدار انتظاری­اش بزرگ­تر است، در حالی که  نوترون در همین حدود از مقدار انتظاری آن (صفر) کوچک­تر است. امروزه نوکلئون­ها را متشکل از سه کوارک در نظر می­گیرند، و گشتاور مغناطیسی هر نوکلئون را مستقیماً از جمع گشتاورهای مغناطیسی کوارک­ها به دست می­آورند [۴۵].
نیروی تزویج در هسته­ها، جفت­شدگی میان نوکلئون­ها را چنان تنظیم می­ کند که برایند تکانه­های زاویه­ای مداری و اسپینی هر زوج برابر صفر می­ شود. بدین ترتیب، نوکلئون­های تزویج شده هیچ­گونه سهمی در گشتاور مغناطیسی ندارند، و در تعیین آن فقط کافی است که نوکلئون­های ظرفیت را در نظر بگیریم. اگر چنین نبود، بر اساس ملاحظات آماری در بعضی از هسته­های سنگین احتمالاً با گشتاورهای مغناطیسی خیلی بزرگ که شاید به ده­ها مگنتون هسته­ای بالغ می­شد، روبرو می­شدیم. اما تا کنون هیچ هسته­ای با گشتاور مغناطیسی دوقطبی بزرگ­تر از حدود  مشاهده نشده است [۲۶].
۴-۲- گشتاور دوقطبی مغناطیسی دوترون در مدل پوسته­ای
دوترون از گردهمایی یک پروتون و یک نوترون تشکیل می­ شود. این هسته ساده­ترین حالت مقید نوکلئون­هاست. انرژی بستگی دوترون نسبت به دیگر هسته­های پایدار کم است. این انرژی بستگی در حدود  است، در اندازه ­گیری آن از روش دوتایه جرمی استفاده شده است. تکانه زاویه­ای کل دوترون، I، برابر با یک است. این تکانه زاویه­ای دارای سه مؤلفه است که عبارتند از: اسپین هریک از ذرات پروتون و نوترون،  و  (که هر کدام برابر با  است)، و تکانه زاویه­ای مداری، l، نوکلئون­ها در حرکت حول مرکز جرم مشترک
(۴-۹)
یکی دیگر از خواص قابل تعیین دوترون، پاریته آن (به صورت زوج یا فرد) است که رفتار تابع موج را هنگام  نشان می­دهد. از بررسی واکنش­هایی که دوترون در آنها شرکت دارد و بررسی خواص فوتون گسیل شده در طی تشکیل دوترون، پاریته دوترون زوج به دست آمده است. پاریته منتسب به حرکت مداری به صورت  قابل تعیین است. با در نظر گرفتن اسپین و پاریته دوترون، تکانه زاویه­ای مداری دوترون می ­تواند صفر یا دو باشد. اگر فرض کنیم  باشد، حرکت مداری هیچ گونه سهمی در گشتاور دوقطبی مغناطیسی ندارد. بنابراین می­توان گشتاور دوقطبی مغناطیسی دوترون را حاصل ترکیب گشتاورهای دوقطبی مغناطیسی نوترون و پروتون تلقی کرد.
(۴-۱۰)
در اینجا گشتاور دوقطبی محاسبه شده، در شرایطی که اسپین­ها بزرگ­ترین مقدارشان  را دارند محاسبه شده است. و  و  در رابطه (۴-۸) داده شده ­اند. مقداری که از طریق آزمایش به دست آمده برابر  [۲۶] است. با مقایسه سازگاری خوبی بین مقدار محاسبه شده و مقدار تجربی مشاهده می­ شود. در مدل پوسته­ای اختلافی که مشاهده می­ شود را ناشی از اختلاط تابع موج و وجود سهم کوچکی از حالت d  در تابع موج دوترون می­دانند.
(۴-۱۱)
گشتاور مغناطیسی دوترون به کمک این تابع موج، چنین به دست می­ید.

 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۷۵ ۱۳۰
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۷۶ ۱۳۱
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۷۷ ۱۳۱
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۷۸ ۱۳۲
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۷۹ ۱۳۲
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۸۰ ۱۳۳
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۸۱ ۱۳۳
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۸۲ ۱۳۴
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۸۳ ۱۳۴
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۸۴ ۱۳۵
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۸۵ ۱۳۵
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۸۶ ۱۳۶
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۸۷ ۱۳۶
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۸۸ ۱۳۷
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۸۹ ۱۳۷
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۹۰ ۱۳۸
 اعتبارات تربیت بدنی در سال ۱۳۹۱ ۱۳۸
 هزینه ورزشی خانوار ایران ۱۴۳
 بررسی مانایی متغیرهای الگو بر اساس دیکی-فولر تعمیم یافته ۱۵۶
 نتایج حاصل از الگوی پویای ARDL 157
 نتایج حاصل از برآورد الگوی تصحیح خطا ۱۵۹
 نتایج حاصل از برآورد الگوی بلند مدت ۱۶۰
 آزمونهای تشخیصی ۱۶۱
 نتایج حاصل از الگوی پویای ARDL در کوتاه مدت ۱۶۶
 نتایج حاصل از برآورد الگوی تصحیح خطا ۱۶۶
 نتایج حاصل از برآورد الگوی بلند مدت ۱۶۷
 آزمونهای تشخیص ۱۶۷
 نتایج رابطه بلندمدت مجموع اثر کل سرمایه گذاری در ورزش بر رشد اقتصادی ۱۶۸
کلیات
مقدمه
ورزش و تفریحات سالم به­عنوان یک صنعت پردرآمد، بطور مستقیم و غیرمستقیم در رشد و توسعه کشورهای دنیا نقش دارند. در حال حاضر ورزش و تفریحات سالم در کشورهای توسعه یافته، یک صنعت مهم و عامل اثرگذار در رشد اقتصادی این کشورهاست. ورزش یکی از بزرگ­ترین و پردرآمدترین صنایع در قرن بیست و یک به شمار می­رود. صنعت ورزش به سرعت جهانی گشته و قلمرو آن، همه­جا را تسخیر کرده است. این صنعت با همه جنبه­ های اقتصادی آن از جمله رسانه­های گروهی، پوشاک وغذا و… توانسته است سهم عمده­ای از GDP کشورها را بدست آورد. به­ طوری­که سهم صنعت ورزش از GDP، در برخی از کشورهای پیشرفته بیش از دو درصد گزارش شده است و جایگاه این صنعت را در بین دیگر صنایع ارتقاء بخشیده است (عسکریان، ۱۳۸۳). تحولات گوناگون در طی چند دهه اخیر به­خصوص در بخش صنعت و فناوری، بر رابطه بین اقتصاد و ورزش تأثیر گذاشته چنان­که امروز حجم پول در گردش، در بخش صنعت فراغت به طور عام و در بخش ورزش به­ طور خاص، ورزش را به یکی از شیوه ­های کسب درآمد ملی و منطقه­ای تبدیل کرده که چشم پوشی از آن امکان پذیر نیست. بررسی­ها در جوامع پیشرفته نشان داده­اند که ورزش از عوامل تأثیرگذار در رشد و توسعه اقتصادی- اجتماعی کشورها، در آینده خواهد بود. ورزش با ایجاد مکانیسم­های مؤثر به طور مستقیم و غیرمستقیم بر اقتصاد تأثیر گذاشته که این تأثیرات شامل موارد زیر می­باشد:
۱- ورزش باعث افزایش سطح سلامت و تندرستی در میان افراد جامعه گشته و افزایش سطح سلامت با تأثیر بر سرمایه انسانی و نیز سرمایه اجتماعی، سبب افزایش سطح بهره­وری اقتصادی در بخش­های تولیدی و خدماتی می­گردد.
۲- گسترش ورزش سبب افزایش سطح سلامت شده و هزینه­ های بهداشتی، درمانی و هزینه­ های جانبی آن را در جامعه کاهش می­دهد.
۳- افزایش چشمگیر شاغلان در بخش ورزش که بر روند جاری اقتصاد حاکم بر کشورها، تأثیر گذاشته و از حجم بیکاران در حال افزایش کاسته است.
۴- از ورزش به عنوان ابزاری مؤثر بر
ای بازاریابی و فروش کالاهای ورزشی و غیر ورزشی استفاده می­ شود.
۵- از طریق برگزاری مسابقات ورزشی در سطح ملی، منطقه­ای و بین ­المللی سرمایه ­های پولی و مالی به بازارهای داخلی وارد می­شوند (پارسا مهر، ۱۳۸۸، ص ۲۰۲ و ۲۰۳).
بطور کلی نقش اقتصادی ورزش را می­توان در دو دسته تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم اقتصادی تقسیم نمود. اثراتی چون تولید کالاها و خدمات ورزشی، صادرات و واردات‏، هزینه­ های خانوار، ایجاد اماکن و تسهیلات، تبلیغات، مشارکت در بورس، پوشش رسانه­ای، اشتغال، جذب گردشگر و حامیان مالی در زمره اثرات مستقیم اقتصادی ورزش قرار می­گیرند. اثرات اقتصادی غیرمستقیم ورزش نیز در زمینه­هایی چون ارتقاء سطح سلامت جامعه، کاهش هزینه­ های درمان و به تبع آن توسعه برنامه ­های ملی سلامت، کاهش بزهکاری­ها، کاهش غیبت کارکنان و افزایش عملکرد و بهره­وری آنها و در نتیجه رشد و توسعه اقتصاد، می­باشد (ساندرسون، ۲۰۰۰).
بررسی اثرات مستقیم و غیرمستقیم سرمایه ­گذاری در ورزش و تأثیر آن بر روی رشد و توسعه اقتصادی، یک مسئله بسیار مهم برای اقتصاد کشورها می­باشد. کانادا، انگلیس و آمریکا از جمله کشورهایی هستند که تحقیقات گسترده­ای در این زمینه انجام داده­اند. صنعت ورزش در آمریکا نوعی ماشین اقتصادی است که سالانه میلیون­ها دلار درآمد دارد (میک، ۱۹۹۷). بر اساس نظر مارکو هان^[۲] (۲۰۰۰) قرن ۲۱ بدون صنعت ورزش غیر قابل تصور است. این صنعت با تولید و عرضه محصولات مصرفی و غیرمصرفی مرتبط با فعالیت­های ورزشی، در پیشبرد اهداف ورزش و تفریحات سالم نقش به­سزایی دارد. رواج ورزش و تفریحات سالم در عصر حاضر بویژه در کشورهای توسعه یافته سبب رونق هرچه بیشتر این صنعت شده است. هرچند صنعت ورزش در دهه ۱۹۹۰ میلادی از قدرت خاصی بیش از آنچه تصور می­شد برخوردار بود (روزنر، ۱۹۸۹) ولی هنوز یک صنعت جوان است و تمامی مشکلات یک صنعت جوان را داراست. کمیت و کیفیت بخش­های صنعت ورزش در هر کشوری با توجه به اندازه و دامنه این صنعت متفاوت است از این رو تا کنون الگوی واحد و یکسانی برای آن ارائه نشده است. سیاست­های کلی، عوامل فرهنگی، اجتماعی و سیستم­های اقتصادی کشورهای مختلف از جمله عوامل دخیل در این امر به شمار می­روند. لذا بررسی وضعیت اقتصادی این صنعت و تأثیر آن روی رشد و توسعه اقتصادی یکی از اولویت­های تحقیق می­باشد.

تعریف و بیان مسأله
بررسی اثرات مستقیم و غیرمستقیم تولیدات ورزشی و تأثیر آن بر روی رشد اقتصادی، یک مسئله بسیار مهم برای اقتصاد کشورها می­باشد. لذا بررسی وضعیت اقتصادی این صنعت و تأثیر آن روی رشد اقتصادی یکی از اولویت­های تحقیق می­باشد. ضرورت جهانی شدن ورزش از دهه ۱۹۸۰ آغاز شد. این ضرورت، باعث تغییر نقش ورزش در جامعه گردیده و فرصت­های درآمدزایی بسیاری را برای افراد، مؤسسات و رسانه­های مختلف ایجاد نمود (وایت، ۲۰۰۰). درعصر حاضر نمی­ توان از اهمیت اقتصادی اثرات مستقیم و غیرمستقیم ورزش و تفریحات سالم در توسعه جوامع مختلف چشم­پوشی کرد (ساندرسون و دیگران، ۲۰۰۰). اطلاعات حاصل از بررسی اثرات اقتصادی این صنعت، مهم­ترین ابزار تصمیم ­گیری­ها و سیاست­گذاری­های صحیح اقتصادی در این بخش محسوب می­ شود. مولین^[۳] اشاره می­ کند که هرگونه فعالیت ورزشی که موجبات افزایش ارزش افزوده کالاها و خدمات ورزشی را فراهم کند صنعت ورزش محسوب می­ شود (عسکریان، ۱۳۸۳). پیتز، فیلدینگ و میلر^[۴] (۱۹۹۴)، در معرفی اجزای ورزش، همه محصولات، کالاها، خدمات، اماکن و افراد مرتبط با ورزش را اجزای صنعت ورزش می­نامند در جای دیگر پیتز و استوتلار^[۵] (۱۹۹۶) در رابطه با تعریف صنعت ورزش بر بازارهای مرتبط با ورزش و تفریحات سالم تأکید نموده ­اند با توجه به تمام تعریف­های ارائه شده در مورد صنعت ورزش می­توان در کل صنعت ورزش را مجموعه ­ای از فعالیت­های مرتبط با تولید و بازاریابی کالاها و خدمات ورزشی محسوب نمود که در ارتقاء ارزش افزوده نقش داشته باشند. (همان). صنعت ورزش دارای بخش­های زیادی است که مرکز ثقل تمامی آنها را محصول ورزشی^[۶] تشکیل می­دهد و در خدمت شرکت کنندگان‏، تماشاگران و سایر افراد قرار می­گیرد. پیتز و همکاران (۱۹۹۴) بیان می­دارند که رویدادها، اطلاعات، آموزش و کالاها و خدمات ورزشی چهار دسته اصلی محصولات ورزشی هستند و آنها می­توانند بر تولید ناخالص داخلی و ارزش افزوده هر کشور تأثیر بسزایی داشته باشند.
گرایش روبه رشد مردم به ورزش و نیاز به مصرف کالاها و خدمات ورزشی باعث شده تا صنعت ورزش روند درآمدزایی بی­سابقه­ای را تجربه کرده و سهم بسزایی در اقتصاد کشورها ایفا کند. پژوهش­های علمی نشان می­ دهند که همبستگی مثبتی بین توسعه اقتصادی و ورزش در کشورهای مختلف وجود دارد (آندرف‌،۲۰۰۰) همچنین سهم قابل توجه صنعت ورزش در تولید ناخالص داخلی کشورها موجب ارتقاء جایگاه این صنعت در بین صنایع دیگر شده است.
می­توان با بررسی و تحلیل­های علمی، برنامه­ ریزی­های اقتصادی دقیقی برای این صنعت درآمدزا ایجاد کرد. ایران برای رسیدن به اقتصاد بدون نفت باید بتواند از استعدادهای این صنعت بالقوه استفاده نماید. لذا اهمیت و نقش صنعت ورزش در توسعه کشور مطلبی نیست که بتوان براحتی از
کنار آن گذشت، لذا رابطه این صنعت با رشد اقتصادی از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار می­گیرد.
در قسمت مقدمه توضِح داده شد که نقش اقتصادی ورزش را می­توان در دو دسته تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم اقتصادی تقسیم نمود. اثراتی چون تولید کالاها و خدمات ورزشی، صادرات و واردات‏، هزینه­ های خانوار، ایجاد اماکن و تسهیلات، تبلیغات، مشارکت در بورس، پوشش رسانه­ای، اشتغال، جذب گردشگر و حامیان مالی در زمره اثرات مستقیم اقتصادی ورزش قرار می­گیرند. اثرات اقتصادی غیرمستقیم ورزش نیز در زمینه­هایی چون ارتقا، سلامتی جامعه، کاهش هزینه­ های درمان و به تبع آن توسعه برنامه ­های ملی سلامت، کاهش بزهکاری­ها، کاهش غیبت کارکنان و افزایش عملکرد و بهره­وری آنها و… مد نظر قرار می­گیرد (ساندرسون و همکاران،۲۰۰۰).
همه اثرات مستقیم و غیرمستقیم زمانی کارا خواهند بود که موجب افزایش رشد اقتصادی گردند. در میان اثرات مستقیم اقتصادی مذکور، می­توان ایجاد فرصت­های شغلی را از مهم­ترین اثرات اقتصادی ورزش بشمار آورد. از دهه ۱۹۷۰ میلادی، رشد تصاعدی صنعت ورزش موجبات ایجاد فرصت­های شغلی ورزشی در بخش­های مختلف جامعه را فراهم آورده است (عسکریان ۱۳۸۳) که همین موضوع، افزایش رشد اقتصادی را فراهم آورده است.
علاوه بر اثرات مستقیم که توضیح داده شد ورزش می ­تواند اثرات اقتصادی غیرمستقیم نیز داشته باشد. بر اساس نظر میشل بویت^[۷] بالا بودن سطح استاندارد سلامتی جوامع موجب بهره­وری و موفقیت ملی بیشتری می­ شود. بنابراین داشتن جامعه­ای سالم و تندرست یکی از شاخص­ های مهم موفقیت و توسعه ­یافتگی یک کشور است. امروزه ورزش به دلیل داشتن تأثیر بسیار بر افزایش تندرستی افراد، باعث کاهش هزینه­ های درمان، توسعه برنامه ­های ملی سلامت و افزایش نسبت نیروی کار به جمعیت شده است. در این رساله کل مخارج صورت گرفته توسط دولت در سال­های بعد از انقلاب (چه ورزش همگانی و چه حرفه­ای) مورد ارزیابی قرار گرفته و اثر آن بر رشد اقتصادی بطور مستقیم و سپس، از کانال سرمایه انسانی بطور غیر مستقیم سنجش می­ شود.
اهمیت و ضرورت انجام تحقیق
یکی از اهداف مشخص در سیاست­های اقتصادی کشورها، افزایش درآمد و به تبع آن توسعه اقتصادی آن کشورها بدون وابستگی به فروش منابع خام می­باشد. این موضوع یکی از برنامه ­های اساسی ایران به عنوان اقتصاد بدون نفت می­باشد. بنابراین شناخت ظرفیت­های مختلف برای این کار بسیار مهم و ضروری است. یکی از این ظرفیت­ها ورزش می­باشد. با توجه به وابستگی شدید اقتصاد ایران به نفت و درآمدهای حاصل از آن و مشکلاتی که فروش بصورت خام آن برای کشور ایجاد کرده است باید دنبال صنایع پردرآمدی مثل ورزش، بود. سیاست­های صادرات غیرنفتی علاوه بر اینکه ارز وارد کشور می­ کند کمک قابل توجهی به سایر بخش­ها و متغیرهای اقتصادی خواهد داشت. صنعت ورزش با در دست داشتن عامل محرکی همچون برگزاری مسابقات ورزشی، امکان بهره­ گیری از فرصت­های تبلیغاتی و رسانه ­ها را فراهم کرده که این امر خود موجب ایجاد بستر لازم برای تعامل بین صنعت، تجارت و ورزش گردیده است که پلی راهبردی در خدمت توسعه ورزش و رونق اقتصادی آن به شمار می­رود.

میبرگ چهار بعد را برای کیفیت زندگی مشخص کرده است:

احساس رضایت از زندگی خود به طور کلی
توانایی ذهنی برای ارزیابی رضایت بخش از زندگی فرد
وضعیت قابل قبول فیزیکی، روانی، اجتماعی و سلامت هیجانی که بوسیله شخص ارجاع داده شده مشخص می شود
ارزیابی عینی بوسیله شخص دیگری که در زندگی شخصی فرد با کیفیت است که این تهدید کننده است
بطور کلی اکثر متخصصان و صاحب نظران معتقدند کیفیت زندگی در این پنج بعد پذیرفته شده است:الف- بعد فیزیکی ب- بعد روانشناختی ج- بعد اجتماعی د- بعد جسمانی ه- بعد معنوی(کریمی وکیل،۱۳۹۱،ص۳۱)
در جدول زیر دیدگاه های مختلف در خصوص شاخص های کیفیت زندگی آورده شده است (Ulengin و همکاران ،به نقل از ملکی،۱۳۹۰)
جدول ۲-۲: دیدگاه های مختلف در خصوص شاخص های کیفیت زندگی

می توان گفت که همه شاخص ها و معیارهای اجتماعی و اقتصادی کیفیت زندگی ارزش محورند و هیچ شاخصی نمی تواند تمام عناصر مهم و بهم مرتبط که کیفیت زندگی را رقم می زند در بر گیرد حتی اگر ابزارهای جامع و کامل برای سنجش کیفیت زندگی وجود می داشت و تمام متغیر ها و مولفه ها را در بر می گرفت نمی توانست تضمینی برا تقویت احساس خوشبختی مردم و یا احساس کیفیت زندگی قلمداد شود (ملکی،۱۳۹۰)
روی هم رفته پیداست که شاخص های کیفیت زندگی باید ویژگیهای زیر را داشته باشند:
به سیاستگذاران عمومی برای توسعه و ارزیابی برنامه ها در همه سطوح فردی، خانوادگی، اجتماعی، استانی، کشوری و بین المللی کمک کنند.
بر مبنای سری های زمانی امکانات نظارت و کنترل در دوره های زمانی مختلف را داشته باشند این موضوع برای سیاست عمومی در ارزیابی اینکه برای گروه های هدف چه اوضاع و شرایطی در حال بهبود است و نیز برای پیشبینی آینده بسیار مهم است.
دارای پایایی، اعتبار و حساسیت باشد.
بر مبنای نظریه ای مناسب تهیه و تدوین شده باشد.
قابل درک باشند و به ساده سازی اطلاعات پیچیده کمک کنند.
در جامعه در حال تغییر، انعطاف پذیری داشته با شند (Malkina ،به نقل از رضوانی و منصوریان،۱۳۸۶،ص۱۰)
با احتساب این ویژگیها شاخص های کیفیت زندگی می تواند در زمان های مختلف دچار تغییرات زیادی گردد. چه بسا شاخصی که در یک دوره زمانی از اهمیت بالایی در کیفیت زندگی برخوردار است اما با گذشت زمان بطور کلی اهمیت خود را از دست می دهد. همچنین در مناطق جغرافیایی مختلف می تواند برای کیفیت زندگی شاخص های متفاوتی در نظر گرفته شود زیرا زندگی خوب، آرام و یا یک زندگی ایده آل از دیدگاه افراد گوناگون متفاوت است. در ادامه بحث به بررسی برخی از شاخص های کیفیت زندگی پرداخته می شود.
۲-۲-۴- اقتصاد
کشورهای مختلف دنیا را می توان به سه گروه تقسیم کرد: گروه اول، کشورهای پیشرفته که مفهوم توسعه در این کشورها عبارت است از افزایش رفاه اجتماعی از طریق رشد اقتصادی و دقت بیشتر در حفظ محیط زیست، استفاده از ابزارهای جدیدتر به منظور راحتی بیشتر و کشف و دستیابی به ناممکن های امروزی نظیر تسخیر بیشتر فضا و گسترش بیشتر تحقیقات و علوم؛ گروه دوم کشورهای در حال توسعه که دارای قوام سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نسبی هستند؛ و گروه سوم کشورهایی هستند که فاقد قوام اقتصادی، اجتماعی اما بعضاً دارای قوام سیاسی هستند (روزبهان، ۱۳۷۷، ص ۲۱۶)
از دیدگاه اقتصاد سنتی، سیستم اقتصادی شامل مجموعه ای از نهادها و فعالیتهایی است که برای تخصیص کارامد و بهینه منابع و فراهم آوری سود و منفعت در نتیجه خواست ها و تمایلات بسپشری طراحی و به اجرا در می آید، این مدل های ساده اقتصادی اساساً از روابط درونی اقتصاد با محیط زیست صرف نظر کرده اند در عمل خلاف این موضوع را ثابت می کند اقتصاد، یک سیستم باز و گردشی است که تنها در صورتی می تواند کارکرد خویش را انجام دهد که از جانب نهادها و تشکیلات زیست محیطی حمایت شود ( علایی و یارعلی ،۱۳۸۸،ص ۴ )
رشد اقتصادی، توانایی مادی جهت ایجاد توسعه زیرساخت های را برای بهبود محیط زیست مانند شبکه حمل و نقل، سیستم فاضلاب و … فراهم می کند (فرهودی،قدمی وپناهنده خواه،۱۳۸۸، ص ۶ )

۲- صحیح عبدالله بن سنمان از امام صادق (ع): قال سمعته یقول: “من اشترط شرطاً مخالفاً لکتاب الله فلا یجوزله، و لا یجوز علی الذی اشترط علیه، و المسلمون عند شروطهم مما وافق کتاب الله عزوجل”
۳- موثقه اسحق بن عمار از امام صادق (ع): عن جعفر عن ابیه(ع) آن علی بن ابیطالب کان یقول “من شرط نأمرأته شرطاً فلیف لها به. فان المسلمین عند شروطهم الا شرطاً حرم حلالاً اواحل حراماً (همانجا).
۴- روایت دعائم الاسلام از پیامبر اکرم (ص): “المسلمون عند شروطهم الاکل شرط خالف کتاب الله).
۵- روایت دعائم الاسلام از امام صادق (ع):‌عن ابی عبدالله عن ابیه عن آبائه. ان علیاً قال “المسلمون عند شروطهم الاشرطاً فیه معصیه”
۶- روایت منصور بن یونس برزج از موسی بن جعفر (ع): فرد صالحی از امام موسی بن جعفر(ع) سئوال می‌کند که یکی از پیروان شما با زنی ازدواج نموده و سپس او را طلاق داده و از او جدا شده است. سپس قصد رجوع مجدد به او را داشته است. آن زن نیز امتناع نموده و از وی خواسته است که سوگند بخورد که بار دیگر او را طلق ندهد و همسر دیگری نیز اختیار نکند. شوهر نیز این شرط را پذیرفته است، اما بعداً از این تصمیم خود منصرف شده است. حال تکلیف او چیست؟ امام فرمودند: کار درستی نکرده است درحالیکه آنچه را پیوسته شب و روز در قلبش می‌گذشته است، می‌دانسته است (موضوع برگشت از تصمیم خود را می‌دانسته است) به وی بگو که به شرطی که با همسرش بسته است وفا کند زیرا پیامبراکرم(ص) فرموده است که مؤمنین به شروط خود پایبند هستند.
۷- روایت علی بن رثاب از موسی بن جعفر (ع)‌که در آن امام (ع) به عبارت “المسلمون عند شروطهم” اشاره کرده است.^[۱۰۳]
ج) تعریف انواع شرط :
۱- شرط ضمن عقد : هر شرطی که به موجب عقدی به نفع کسی و به ضرر دیگری مقرر شده باشد، شرط ضمن عقد نامیده می‌شود. اگر قبل از انعقاد عقد، راجع به شرط بین متعاملان مذاکره شده و با توجه به آن مذاکره قبلی منعقد شده باشد، آن هم از مصادیق شرط ضمن عقد است.^[۱۰۴]
۲- شرط تبانی : اگر مذاکره قبلی راجع به شرط بین متعاملان به صورت مذاکره مقدماتی به عمل آمده و تعهداتی بین متعاملان واقع شده ولی در متن عقد از آنها اسمی برده نشده آن را شرط تبانی می‌گویند.^[۱۰۵]
۳- شرط ابتدایی : شرط ابتدایی به معنای تعهد یک طرفه است یعنی تعهدی است لازم که شخص با قصد انشاء یک طرفه علیه خود به وجود می‌آورد. گفته‌اند که شرط مانند عقد، التزامی است که فرد نسبت به نفس خود یا مال خود در محدوده‌ای که صلاحیت آن را دارد برعهده می‌گیرد.^[۱۰۶]
به تعبیر دیگر حقوقدانان، شرط ابتدایی تعهدی است که یکی از طرفین (مشروط علیه) درمقابل دیگر (مشروط‌له) به عهده می‌گیرد، بدون اینکه در ضمن عقدی از عقود باشد یا عقد مبتنی بر آن واقع شود. به عنوان مثال اگر شخصی تعهد کند که زمین یا اتومبیل یا حق امتیاز تلفن خود را در تاریخ معینی و با مبلغ معلوم، به دیگری منتقل کند و این تعهد به طور قولی یا فعلی مورد قبول طرف قرارداد قرارگیرد، چنین تعهدی را تعهد ابتدایی یا شرط بدوی می‌نامند.^[۱۰۷]
بند سوم- شرایط صحت شرط :
صاحب عوائدالایام شروطی را که مشتمل بر موارد ذیل باشد، جایز دانسته است: ۱- مخالف کتاب و سنت نباشد. ۲- حلال خدا را حرام یا حرام خدا را حلال ننموده باشد. ۳- با مقتضای عقد منافات نداشته باشد. ۴- موجب جهالت در عوضین (ثمن و مثمن) نگردد.
میرفتاح مراغه‌ای نیز همین شروط را آورده است.^[۱۰۸]
شیخ انصاری این موارد را به هشت شرط توسعه داده است: مقدور بودن، ‌شرعاً جایز بودن، مفیدبودن، مخالف کتاب و سنت‌نبودن، خلاف مقتضای عقدنبودن، مجهول‌نبودن، مستلزم محال‌نبودن و ضمن عقد بودن.^[۱۰۹] هم‌اکنون در اکثر کتب حقوقی در ابواب مختلف همچون بیع و نکاح و… مباحث مربوط به شرط و شرط ضمن عقد مورد بررسی قرار می‌گیرد. در حقوق اروپایی مبحث مستقلی به شرط ضمن عقد اختصاص نیافته و در کنار سایر تعهدات الزام‌آور، پیرامون آن مطالبی آمده است.
ماده ۲۳۲ قانون مدنی ایران اشعار می‌دارد: “شروط مفصله ذیل باطل است ولی مفسد عقد نیست: ۱- شرطی که انجام آن غیرمقدور باشد. ۲- شرطی که در آن نفع و فایده نباشد. ۳- شرطی که نامشروع باشد".
در ماده ۲۳۳ دو شرط دیگر ذکر شده است: “شروط مفصله ذیل باطل و موجب بطلان عقد است:
۱- شرط خلاف مقتضای عقد ۲- شرط مجهولی که جهل به آن موجب جهل به عوضین شود".
در کنار این پنج شرط، تعهدات ناشی از شرط باید از قواعد عمومی قراردادها نیز تبعیت کند. برای نمونه مالیت داشتن موضوع معامله، مفید بودن و مطابق اصطلاح فقها “تعلق غرض معتد به” از شرایط عمومی آن می‌باشد.

مشروع بودن جهت قرارداد و مشروع بودن موضوع، هر دو می‌توانند ذیل شرط مشروعیت مطرح شوند. عدم جهلی که این جهل موجب جهل به عوضین گردد شرط صحت تلقی شده است، اما با توجه به اینکه چنین جهلی مبطل عقد است، می‌توان چنین استفاده کرد که اگر موجب جهل در عوضین نگردد، عقد باطل و فاسد نباشد و تنها خود شرط باطل تلقی گردد. بنابراین شرط
مجهول اگر قابل تعیین نباشد باطل است، ولی وقتی عقد را باطل می‌سازد که سبب مجهول شدن عوضین نیز بشود.^[۱۱۰]
شروط یاد شده را می‌توان استثناءها و محدودیتهایی برای اصل آزادی قراردادها در اسلام تلقی نمود. بدیهی است سایر شروط ضمن عقد، مشروع و قانونی بوده در دایره مصادیق اصل آزادی قراردادها قرارمی‌گیرد.
گفتار سوم- دلایل قائلان به عدم نفوذ شروط ابتدایی :
قائلان به عدم نفوذ شروط ابتدایی دلایلی برای مدعای خود ذکر کرده و اشکالات متعددی بر نفوذ و لزوم این گونه تعهدات وارد نموده‌اند.
۱- اشکال اول : این گونه توافقات، از لحاظ موضوعی از عنوان شروط خارج‌اند. به این معنی که فرد و مصداقی از حدیث “المسلمون عند شروطهم” تلقی نمی‌شوند. زیرا مفهوم شرط، ‌ترابط و التزام طرفینی و تعلیق امر بر امری دیگر است و این معنا محقق نمی‌شود مگر زمانی که التزام در ضمن عقدی از عقود واقع شود چه آن عقد لازم یا جایز باشد.
صاحب مکاسب می‌گوید: اگر مشروط علیه التزام به شرطی را قبل از عقد برای خودش انشاء کند یک الزام ابتدایی است که عمل به آن واجب نیست. زیرا اولاً ادله عقود شامل آن نمی‌شود چون جزء عقد نیست و ثانیاً ادله شروط شامل آن نمی‌شود چون شرط نیز محسوب نمی‌شود (انصاری، همان، ص۲۸۲). به تعبیر دیگر لغویان در مقام بیان معنای لفظ شرط، آن را مقید به التزام در ضمن بیع و مانند آن نموده‌اند و عرف عقلا نیز از لفظ شرط، تعهد ضمن معامله را می‌فهمد، نه مطلق الزام و التزام را، بنابراین شرط ابتدایی را نمی‌توان از مصادیق شرط دانست.^[۱۱۱]
حتی اگر بپذیریم معنای شرط مطلق الزام و التزام باشد، نمی‌توان گفت که حدیث نبوی ‌"المؤمنون عند شروطهم” اعم از شروط ضمنی و ابتدایی است زیرا استعمال اعم از حقیقت است. از طرفی اینکه شرط ابتدایی معنای مجازی شرط باشد قابل قبول نیست و از طرف دیگر آن نه مشترک معنوی که دارای معنای مصدری است. این معنای مصدری گاهی برای “الزام نفسی” به کار می‌رو.د و گاهی به معنی ملتزمات (مشروط) استعمال می‌شود.
میرزای قمی شرط ابتدایی را معتبر نمی‌داند و می‌نویسد: “هرگاه در ضمن عقدبیع شرط نشده باشد یعنی بین ایجاب و قبول، پس این شرط اعتبار ندارد. (این شرط واجب الوفاء نیست زیرا شرط به معنای اسم مصدری، آنست که مرتبط با چیز دیگر باشد) و آنچه در بین ایجاب و قبول شرط شود، صحیح است (شرط ضمن عقد). ولی صحت آن مشروط است به اینکه این شرط خلاف مشروع نباشد، و طرف متعهد جهالت نداشته باشد.^[۱۱۲]
پاسخ اشکال : اگر ادله شروط شامل شرط ابتدایی نشود ما شرط ابتدایی را چنانچه دارای دو طرف باشد یک عقد مستقل محسوب می‌کنیم. در این صورت عموم ادله عقود شامل آن شده و وفاء به آن واجب است. علاوه بر این همانگونه که گفته شد مفهوم شرط،‌ مطلق الزام و التزام است که مشتمل بر شرط ابتدایی هم می‌شود. تبادر و فهم عرف از واژه شرط نیز مشتمل بر هر گونه شرط است، خواه در ضمن عقد باشد یا نباشد. تفصیل این مطلب در ادله موافقان خواهد آمد.
۲- اشکال دوم : حتی اگر عمومات شرط را شامل هرگونه اتفاق بین دو نفر بدانیم این عمومات با اجماع فقهی تخصیص خورده است. اجماعی که معتقد است ادله شروط شامل شرط ابتدایی نمی‌شود. در نتیجه این تخصیص شامل آن عمومات نمی‌شود.
این اجماع از صاحب ریاض نقل شده است و مثالهای وی مربوط به شروطی است که سابق بر عقد نکاح باشند اما در هنگام عقد ذکر نمی‌شوند. فقها التزام به این گونه شروط را واجب ندانسته‌اند و صاحب ریاض در این مورد ادعای اجماع نموده است.
پاسخ اشکال : این اجماع در ارتباط با شروط قبل از عقد نکاح است. تتبع در کلمات فقها نشان می‌دهد که صرفاً گفتگوهای اولیه در نکاح فاقد التزام است نه هر نوع شرطی که قبل از ازدواج مطرح شده باشد. در مجموع کلمات فقها در این باب غیرواضح و مضطرب است و حصول چنین اجماعی نیز مشکوک است. به خصوص که کلمات فقهی در این باب مربوط به نکاح است که در آن لفظ صریح شرط است ‌(نه همه عقود). علاوه بر اینها امکان دارد روایات بر شروطی حمل شود که از صرف گفتگوی اولیه تجاوز نکرده باشد. بنابراین مرجع ما در شروط ابتدایی ادله عامه خواهد بود و به چنین اجماعی نمی‌توان تکیه کرد.
۳- اشکال سوم : برخی از فقها شرط خارج از قرارداد را مترادف “وعده” دانسته‌اند و در اثبات وجوب به وفای به آن تردید نموده‌اند.
میرزای قمی معتقد است هر التزامی که مکلف بکند وفای به آن واجب است و التزام مکلف یا به نذر و عهد و یمین است یا آنکه شرط را در ضمن “عقد لازمی” بکند به تقریبی که در رسانه شرط ضمن‌العقد بیان کرده‌ام و هرگاه غیر این صورتها باشد، داخل در “مطلق وعده” ‌می‌شود و مشهور علما، وفای به وعده را واجب نمی‌دانند و وجه دیگری برای لزوم آن نمی‌دانم…".^[۱۱۳]
پاسخ اشکال : میرزای قمی در ادامه نظر خود توضیح داده است که وعده اگر متضمن بر معاوضه یا شبیه معاوضه باشد مقرون به الزام و التزام است به خلاف وعده محض که در آنجا هیچ نوع الزام و التزامی متصور نیست، شرط ابتدایی نیز از منظر حقوقی صرفاً یک وعده اخلاقی نیست و گاهی‌اوقات متضمن یک معامله و معاوضه طر
فینی است.
طباطبایی یزدی نیز بر این مطلب تنبّه داده است.
صاحب عوایدالایام نیز می‌نویسد: “نحن نقول بوجوب الوفاء بکل وعد و قد صرح به جماعه” یعنی علاوه بر اینکه او وفاء به هر نوع وعده‌ای را واجب می‌داند معتقد است عده دیگری از فقها نیز بر این مطلب تصریح دارند.
به نظر می‌رسد وعده‌هایی که متضمن هر نوع تعهدی باشند لازم‌الوفاءاند و وعده‌دهنده نمی‌تواند از انجام تعهد خود استنکاف کند، بنابراین در صورتی که توافق طرفین شرط ابتدایی متضمن تعهد باشد، هرچند خارج از عقد لازم صورت پذیرد به موجب ادله وفای به شرط و عقد، لازم‌الوفاست^[۱۱۴].
۴- اشکال چهارم : شرط از ارکان عقد مشروط است مانند عوضین که در بیع رکنند. پس ذکر شرط در عقد واجب است همانگونه که ذکر بقیه ارکان (مانند عوضین) واجب است.^[۱۱۵]
پاسخ اشکال : این دلیل جنبه عام ندارد، زیرا اولا:ً ذکر کلیه ارکان عقد لازم نیست. ثانیاً اغلب اقسام شرط رکن نیستند. زیرا جزء طبیعت عقد (مانند عوضین) تلقی نمی‌شوند.^[۱۱۶]
۵- اشکال پنجم : عده‌ای از علمای اهل سنت می‌گویند اصل در عقود و شروط، حظر است مگر اینکه دلیل بر جواز آن از شرع رسیده باشد. این دیدگاه “اهل ظاهر” است و بسیاری از اصول ابوحنیفه و شافعی مبتنی بر آنست. و گروهی از اصحاب مالک و احمد حنبل بر این اعتقادند با این تفاوت که دلیل احمد حنبل اصاله‌الحظر نیست بلکه بطلان آنها را به خاطر عدم نصوص و روایات و فقدان قیاس می‌داند. برخی از اصحاب احمد حنبل، دلیلشان برای فساد شروط، مخالف بودن آنها با مقتضای عقد است. اما اهل ظاهر هیچ عقد و شرطی را به طور ابتدایی صحیح نمی‌دانند مگرآنکه با نص یا اجماع ثابت شده باشد و طرد آنها مستمر و جاری و عام است.^[۱۱۷] آنها در ارتباط با عمومات مربوط به شرط و روایات وارده معتقدند: هر شرطی که در قرآن یا حدیث یا اجماع نباشد باطل است… چنین شروطی از نظر آنها تجاوز از حدود الهی و زیادت در دین است.^[۱۱۸] آنها برخی از شروط و تعهدات پیامبراکرم(ص) را که در قرآن نیامده است، مانند شروط پیامبر(ص) با مشرکان در حدیبیه را منسوخ می‌دانند یا اینکه پاسخ می‌دهند این شروط عامند و با شروطی که در قرآن آمده است، ‌تخصیص می‌خورند. دلیل دیگر آنها احتجاج به روایت ابن ابی لیلی است: “ان النبی(ص) نهی عن بیع و شرط” و این روایت در هیچیک از مجامع حدیثی نیامده است و احمد حنبل و بسیاری دیگری از علما این روایت را انکار نموده‌اند و دیگر آنکه این روایت با روایات صحیحه تعارض است.^[۱۱۹]
ابن حزم در المحلی بالآثار روایت “المسلمون عند شروطهم” را روایتی مکذوب می‌داند. زیرا راوی آن کثیر بن زید و دیگر راویانی را که از او نقل کرده‌اند جرح می‌کند و روایت عطاء را نیز مرسل می‌داند. سپس توضیح می‌دهد در صورتی که روایت را صحیح بدانیم شرط را منحصر به شروط مأمور به از طرف شارع می‌داند و شروطی که در قرآن کریم و سنن صحیح از آنها نام برده شده باشد. به تعبیر او در صورتی که این قید را نپذیریم مانند این است که توهم شود شرط زنا و شرط شرب خمر و امثال آن شروط لازمی‌اند “و حاشا الله من هذا الضلال".
این اشکال در مجموع هم دامن شروط ضمن عقد هم شروط ابتدایی و هم هر نوع عقد مستقل را می‌گیرد. زیرا شرط ابتدایی را یا مشمول مصادیق شرط می‌دانیم یا آن را یک عقد مستقل تلقی می‌کنیم.
پاسخ اشکال : اکثریت قریب به اتفاق فقهای شیعه اصاله الحظر را در عقود و شروط نپذیرفته‌اند. از طرفی شارع مقدس متکفّل بیان تک‌تک مصادیق شروط مجاز نیست بلکه شرایط و ویژگیهایی کلی آنها را بیان نموده است از قبیل عدم منافات با جوهر عقد، عدم جهالت و…
روایت “المسلمون عند شروطهم” هر چند متواتر نیست اما از طرق مختلف نقل شده است. ضمن آنکه قاعده شروط و لزوم وفاء به شرط با عنایت به سایر روایاتی که در این باب وجود دارد پذیرفته شده است و ما با اصل قاعده شروط و لزوم وفاء به شرط سروکار داریم. در مجموع شروط ابتدایی باید ویژگی‌هایی کلی شرط را که شارع مقدس معین فرموده است دارا باشد و در چنین صورتی صحیح و مشروع خواهد بود. همچنان که شروط ضمن عقد نیز باید این ویژگیهای کلی را واجد باشند.
گفتار چهارم- دلایل قائلان به نفوذ شروط ابتدایی (قول مختار) :
بند ۱- معنای لغوی :
همه لغویان شرط را به الزام و التزام در ضمن بیع و مانند آن معنی نکرده‌اند. طباطبایی به استناد قول بعضی از اهل لغت که شرط را “تعهد” معنی کرده‌اند، می‌نویسد: شرط، جعل و قرار خاصی است که موجب التزام می‌شود. به همین دلیل استعمال شرط در شروط ابتدایی را استعمال حقیقی می‌داند.
صاحب عوائدالایام نیز معتقد است منظور از “شروطهم” در حدیث آن چیزی است که طرفین به آن ملتزم می‌شوند و معنی شرط در لغت بیش از این نیست. اما معنی دیگر که عبارت است از “ماینتفی المشروط بانتفائه” معنی است که صرفاً در عرف استعمال شده است و حتی چنانچه بپذیریم در این معنا حقیقت اراده شده باشد حقیقت عرفی است (نه شرعی).^[۱۲۰]
دلیل دیگر نراقی این است که در رو
ایات شرط به مفهوم مجرد التزام آمده است و از هیچکدام معنی انتفاء مشروط که عقد باشد در صورت انتفاء شرط فهمیده نمی‌شود. بلکه در موارد استشهاد به روایات اغلب، عدم انتفاء عقد وجود دارد.^[۱۲۱]
برای نمونه در حدیث بیع بریره، امام (ع) فرمود: “آن قضاء الله احق و شرطه اوثق". در این روایت به عهد خداوند با انسان اطلاق “شرط” شده است، بدون اینکه مرتبط به عقدی باشد. همچنین در روایت “ان شرط الله قبل شرطکم” نیز، شرط به معنی التزام در ضمن عقد بیان نشده است.
بند ۲- تبادر :
آنچه از واژه شرط متبادر می‌شود، مطلق التزام است. البته در علم اصول، استعمال را به حقیقی و مجازی تقسیم می‌کنند ولی بدیهی است که استعمال مجازی نیاز به قرینه دارد، در حالی که کاربرد شرط در معنای موردنظر توسط عرف- یعنی مطلق التزام بدون اندراج در ضمن عقدی از عقود- همراه قرینه نیست.^[۱۲۲]
به اعتقاد به برخی از محققان، عقل در تشخیص مراد متکلم، به “ظهور کلام” تمسک می‌کند که ملاک آن جز فهم عرف نیست. به نظر می‌رسد عرف از ظاهر احادیث، مطلق تعهد و التزام را می‌فهمد و تفکیکی که فقها یا حقوقدانان از معنی لفظ شرط به عمل می‌آورند، به ذهن عرف متبادر نمی‌شود. به همین دلیل در مورد عهد با خداوند مبنی بر فعل یا ترک عملی گفته می‌شود با خدای خود شرط کردم.^[۱۲۳]
دلیل نراقی برای صحت شروط ابتدایی این است که متبادر از التزام، تعهد به آن است و تنها مورد استثناء آن چیزی است که مخالف با کتاب‌الله باشد. این استثناء در روایت جای اصل را نمی‌گیرد، زیرا شرطی که چنین باشد لزوم شرعی ندارد.
وی سپس اشکال مقدری را طرح می‌کند که اگر شرط مطلق التزام باشد، لازمه‌اش وجوب وفاء به هر وعده‌ای است، هرچند ضمن عقد نباشد. همچنین التزام به شروط ضمن عقود جایز است. در پاسخ می‌گوید هر نوع وعده‌ای وجوب وفاء دارد و جماعتی از اصحاب به جز شیخ انصاری به این امر تصریح کرده‌اند. پس لازمه نخست را می‌پذیرد اما در ارتباط با لازمه دوم پاسخ می‌دهد شرط ضمن عقد جایز، التزام مطلق نیست بلکه بر فرض باقی‌ماندن مقتضای عقد التزام دارد (نراقی، همانجا).
۳- شمول عموم ادله : برخی به حق تأکید کرده‌اند که حدیث “المسلمون (المؤمنون) عند شروطهم” عام است و هم شامل شروط ضمن عقد می‌شود و هم شامل هر نوع التزام و مشارطه محلله.