تغییر نهادی از طریق ظهور نوع جدیدی از بازیگران بازار (نهاد‏های میانجی بازار فناوری)
شکل ۳-۲، علت ظهور (و موفقیت) میانجی‏های بازار فناوری و تاثیر آن‏ها بر مبادلات دارایی فکری (Tietze & Herstat, 2010)
باتوجه به تحلیل‏های فوق، دلایل موفقیت فن‏بازاردر کشورهای غربی را می‏توان به شرح زیر خلاصه کرد:
حاکم بودن اقتصاد در بازار جامعه سرمایه‏داری که موجب شده بنگاه‏ها برای بقا و موفقیت تلاش کنند؛

افزایش نیاز بنگاه‏ها به فناوری به دلیل شدت گرفتن رقابت و لزوم نوآوری برای ماندن در بازار؛
رشد بازار فناوری به دلیل نیاز بنگاه‏ها به آن؛
روبرو شدن بنگاه‏ها با مشکلات گوناگون در بازار فناوری (مشکلاتی از قبیل عدم قطعیت و عدم تقارن اطلاعات)؛
افزایش هزینه مبادله فناوری به دلیل مشکلات فوق؛
ظهور نهادهای میانجی (فن‏بازارها) به عنوان حلال مشکلات فوق (که با بهره گرفتن از اقتصاد مقیاس، هزینه مبادله را پایین می آورند)؛
پس به‏طور خلاصه می‏توان گفت که علت موفقیت فن‏بازارها این بوده که توانسته‏اند مشکلات مبادله فناوری را از طریق جمع‏آوری اطلاعات و دانش و کاهش مخاطرات حل کنند و کاری کنند که مبادلات فناوری (نسبت به زمانی که فن‏بازاروجود نداشته) با هزینه کمتری برای بنگاه­ها انجام شود.
به بیان دیگر، فن‏بازاررا به عنوان یک نوآوری نهادی، هزینه مبادله را پایین آورده و به همین دلیل، مدیران آنرا پذیرفته و رفتار خود را با آن منطبق ساخته اند؛ یعنی پذیرفته‏اند که از فن‏بازار استفاده کنند تا مشکلات دانش و اطلاعات آنها برطرف شود و هزینه‏ های خرید یا فروش فناوری بر آنها کاهش یابد.
۱۲-۶-۲٫مدل‌های پیاده‌سازی فن‏بازار
فن‌بازارها در جهان اگرچه نقشۀ راه و رسالت عمومی مشابه دارند، اما در مناطق مختلف جهان با ساختارها و حتی نام‌های متفاوتی دیده می‌شوند که ممکن است در مدل‌های اجرایی آن‌ها از کشوری به کشور دیگر نیز تفاوت‌هایی وجود داشته باشد. به‌طورکلی، به نظر می‌رسد بین میزان توسعه کشورها و ساختارهایی مانند فن‌بازار ارتباط وجود دارد که جهت مدیریت فناوری مورد استفاده قرار می‌گیرند. به این صورت که در کشورهای توسعه‏یافته که زیرساخت‌های توسعه فناوری مهیاتر هستند، فن‌بازارها بیشتر وظیفۀ اطلاع‌رسانی فناوری را بر عهده دارند. این در حالی است که در کشورهای درحال توسعه، فن‌بازارها باید جبران نقص کارکرد بعضی از زیرساخت‌ها (مانند قوانین، مشوق‌ها و …) را با به وجود آوردن بعضی از مکانیسم‌ها بنمایند. در خصوص توسعۀ فن‌بازار دو دیدگاه کلی وجود دارد:
الف) دیدگاه توسعه‌ای در پیاده‌سازی فن‌بازار
به‌طورکلی فن‌بازارها در جهان با توجه به ملاحظاتی مانند جهانی‌شدن و گسترش مناسبات کشورها با یکدیگر دچار رشد و تکامل می‌شوند. به‌صورت کلی، یک فن‌بازار به‌صورت مرحله به مرحلۀ جهانی می‌شود. مرحلۀ اول راه‌اندازی یک ‌‌‌فن‌بازار ملی است که به‌تدریج از توسعۀ یک ‌‌‌فن‌بازار محلی به وجود خواهد آمد.
‌‌‌فن‌بازار محلی، بازار ویژۀ مبادلات فناوری را شکل می‌دهد که در آن نمایشگاه‌‌‌های فناوری و همایش‌های فناوری به‌صورت رسمی یا غیررسمی جهت گسترش مبادلات فناوری بین تأمین‌کنندگان و استفاده‏کنندگان در یک محل به‌ خصوص برگزار می‌شوند. ‌‌‌فن‌بازار ملی از طرفی مبادلات فناوری را در سطح یک کشور از طریق بازار مجازی و فیزیکی شکل می‌دهد و از طرف دیگر خدمات پشتیبانی لازم را در بازار مجازی و فیزیکی برای ترویج مبادلات در دو سطح ملی و محلی ارائه می کند.
در مرحلۀ دوم، یک ‌‌‌فن‌بازار دوجانبه راه‌اندازی می‌گردد ‌‌‌فن‌بازار دوجانبه یک سیستم جامع ارتباطی است که در آن هر ‌‌‌فن‌بازار ملی در دو کشور با ارتباطات جغرافیایی، اقتصادی و فناورآنه‏ای عمیق به یکدیگر ارتباط داده می‏شوند.
سومین مرحله، راه‌اندازی یک ‌‌‌فن‌بازار منطقه‌ای است .این نمونه سیستم بازتر و توسعه یافته‌تر از یک ‌‌‌فن‌بازار دوجانبه بوده و بازاری برای گسترش مبادلات فناوری در بین کشورهای منطقه‌ای است که دارای تشابهات جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی هستند.
مرحلۀ چهارم، راه‌اندازی ‌‌‌فن‌بازار جهانی است.‌ در این مرحله لازم است که محدوده‌ها و مواردی که قابل تجارت هستند را به دلیل تغییرات سریع در اقتصاد جهانی و محیط‌های فناورانه، وسعت داد. بنابراین بسیار مفید است که یک ‌‌‌فن‌بازار جهت عمل در سطح جهانی به‌عنوان یک بازار مخصوص مبادلات فناوری راه‌اندازی گردد که به‌وسیله دولت‌ها، دانشگاه‌ها، آزمایشگاه‌ها و شرکت‌ها اداره می‌شود.
ب) دیدگاه وظیفه‏ای در پیاده‏سازی فن‏بازار
‌‌‌فن‌بازارها بر اساس شاخص‌‌‌های مختلف به صورت‌‌‌های متفاوتی دسته‌بندی می‌شوند. ‌‌‌فن‌بازارها بر اساس وظیفۀ اصلی، به سه دسته تقسیم می‌شوند. ‌‌‌فن‌بازار اطلاعات فناوری، ‌‌‌فن‌بازار مبادلات فناوری و نوع ترکیبی آن‌ها.
‌‌‌فن‌بازار اطلاعات فناوری، سیستم جامع گسترش اطلاعات است که به جمع‏آوری و تولید اطلاعاتی دربارۀ مبادلات انتقال فناوری می‌پردازد و آن‌ها را برای استفاده‌ کنندگان فناوری منتشر می‌کند. متقاضی می‌تواند به جستجوی فناوری مناسب و شریک فناوری خود با توجه به دسترسی آسان و سریع به اطلاعات بپردازد که از طریق شبکۀ پخش اطلاعات انتقال می‌یابد. ‌‌‌فن‌بازار ژاپن، نمونه‌‌ای از این فن‏بازارهاست.
فن‌بازار مبادلات فناوری موسوم به بازار معاملات فناوری، سیستم تجارت فناوری‌‌‌های شناخته‌شده‌ای است که از طریق معرفی مستقیم آن‌ها بین خریدار و فروشنده، برگزاری نمایشگاه‌‌‌های منظم و نامنظم نمونه‌های محصولات فناوری‌ها و.. (بازار فیزیکی و بازار مجازی) عمل می کند.
فعالیت‌‌‌های مبادلات فناوری می‌توانند جامع بوده یا مورد به مورد بر حسب زمینه، محصول و هدف متفاوت باشند. سمینارهای انتقال فناوری و ارائۀ فناوری همراه با مبادلات فناوری و هم‌زمان با آن برگزار می‌گردند. این بازارها می‌توانند در سطح منطقه، ناحیه، بخش یا ترکیبی از هرکدام ایجاد شوند. ‌‌‌فن‌بازار انور فرانسه نمونه‌‌ای از این نوع ‌‌‌فن‌بازار است.
نمونۀ ترکیبی ‌‌‌فن‌بازار فوق، فن‏بازاری است که مشاوره‌ها، واسطه‌ها و مبادلات انتقال فناوری را ارائه می کند و اطلاعاتی را که با انتقال فناوری مرتبط می‌باشند را تأمین کرده و فرایند کانال تحقیقات فناوری تا سرمایه‌گذاری تجاری را پشتیبانی می‌کند. یک نمونه از ‌‌‌فن‌بازار ترکیبی ‌‌‌فن‌بازار یونیدو است (موحدی و طباطبایی، ۱۳۸۹).
۱۳-۶-۲٫ عوامل مؤثر بر موفقیت فن‏بازار
بنیاد فن‏بازار ژاپن (JTM)^[65] در سال ۱۹۸۵ تأسیس شده و تا سال ۲۰۰۰، ۱۵۰۰۰ درخواست به این بنیاد ارسال شد که ۶۰۰ مورد از آن‌ها منجر به موارد موفق انتقال فناوری شدند. به عبارت دیگر، نرخ موفقیت این فن‏بازار ۴% بود که نرخ پایینی است. یکی از دلایل ذکر شده برای این موفقیت کم، «فقدان متخصصان اعطای لیسانس» می‏باشد. (Albors & Sweeney, 2005 )
یکی از یافته‏های کلیدی «ممیزی موقعیتی اطلاعات بلااستفاده پتنت در سال ۱۹۹۵^[۶۶]»، کمیاب بودن «هماهنگ‏کننده‏ها» برای از بین بردن شکاف بین مالکان و کاربران فناوری بود. این یافته منجر به ایجاد شبکه‏ای از «مشاوران توزیع پتنت» و توسعه «پایگاه داده توزیع پتنت» شد (Japan Technomart Foundation, 1996)
بخشی از فعالیت طراحی و بازاریابی فناوری، عبارت است از غلبه بر شکاف بین نوآوران و پذیرندگان اولیه و شکاف بین پذیرندگان بعدی و اقلیت (پذیرندگان) اولیه که نیاز به مهارت‏های ارتباطی دارد.
البرز و اسوینی به BTG اشاره می‏کنند که یک شرکت انتقال فناوری است که مانند یک سرمایه‏گذار خطرپذیر عمل می‏کند. کارکنان این شرکت دارای مهارت‏های تخصصی -علمی، تجاری، قانونی، حقوق مالکیت معنوی، بازاریابی و …- بوده و روی فناوری‏های خاص تمرکز می‏کنند. این شرکت هزینه و ریسک حقوق مالکیت معنوی و بهره‏برداری از آن را متحمل می‏شود. شرکت، در صورت موفقیت‏آمیز بودن انتقال فناوری، در منافع حاصل از آن شریک می‏شود. از جمله عوامل و دلایل موفقیت این شرکت عبارتند از: ۱). داشتن یک سبد گسترده، ۲). کاهش ریسک از طریق بررسی دقیق و ظریف (فناوری‏ها)، ۳). تمرکز روی بخش‏های هدف که شرکت از تخصص فناوری و بازار آن‌ها برخوردار می‏باشد و ۴). پیش‏فعال بودن در جستجو، یافتن و انجام معامله.
البرز و اسوینی معتقدند پایگاه‏های داده اینترنتی/ برخط، شبکه‏های غیرفعالی هستند که در اصل به‌عنوان «مجرای فروش» عمل کرده، در افزایش آگاهی از تقاضا و عرضه فناوری مفید بوده و فاقد خدمات عینی مناسب برای انتقال عملی فناوری هستند (Albors & Sweeney, 2006) .
اندازه و شکل سازمانی ایده‏آلی برای شبکه‏های انتقال فناوری وجود ندارد. اما شبکه‏های کوچک‏تر، به دلیل ارتباطات ساده‏تر و قابل کنترل بودن پویایی گروهی، کارآمدتر هستند. اما شبکه‏های بزرگ‏تر نیز به منابع قابل توجهی دسترسی داشته و سبد گسترده‏تری از فناوری‏ها و مهارت‏های مشتریان دارند.
از نظر ساختار، یکی از شبکه‏های انتقال فناوری عبارت است از نوع «ستاره‏ای» که ساده‏ترین شکل بوده و معمولاً در آن‌ها یک شریک مجرب وجود دارد که نقش هماهنگ‏کننده و برقرارکننده ارتباط را ایفا می‏کند. نوع بعدی، «خاص و تک‏منظوره» است که ساختار رسمی نداشته و برای شبکه‏هایی مناسب است که شرکا یکدیگر را می‏شناسند و ارتباط قبلی بین شرکا وجود دارد. نوع سوم، «شبکه ارتباط گره‏ای» است که در ارتباطات موجود در آن هیچ یک از اعضا نسبت به سایرین برتری ندارد و برای شبکه‏های سازمان‌های پژوهشی مناسب است. نهایتاً، «شبکه‏هایی از شبکه‏های منطقه‏ای»، نوع پیچیده‏ای از شبکه‏ها هستند که دارای یک ساختار چند رده‌ای بوده و شبکه‏های محلی را با یک ساختار هماهنگ‏کننده بین‏المللی، مرتبط می‏کنند. برای اینکه شبکه‏های انتقال فناوری بتوانند با اثربخشی کامل به تسهیل معامله فناوری بپردازند، باید از مهارت‏های خاصی -از جمله مهارت‏های مربوط به حقوق مالکیت معنوی و درک روش سازمان‏دهی و انجام معامله- برخوردار باشند.
ارزیابی شبکه مراکز واسطه نوآوری (IRC) در ۸ کشور اروپایی نشان داد که IRCهای کشورهای شمال اروپا موفق‏تر بوده و فعالیت بیشتری انجام می‏دهند. دلیل این موفقیت اقدام متمرکزتر، تیم‏های میزبان قوی‏تر و پشتیبانی قوی سیاست‏های منطقه‏ای است.
تحلیل‏های این محققان نشان می‏دهند که استفاده از مدل تقاضامحور نسبت به مدل فشار فناوری، نتایج بیشتری در پی دارد.
کولودنی و همکاران (Kolodny et al, 2001)، نیازمندی‏های ضروری برای عملکرد مناسب واسطه‏های نوآوری که شرکت‏های کوچک و متوسط (^[۶۷]SME) را هدف قرار داده ‏اند، بدین شرح بیان می‏کنند:۱). در دسترس بودن شرکت‏های کوچک و متوسط؛ ۲). قابل اعتماد بودن برای شرکت‏های کوچک و متوسط؛ ۳). دسترسی به منابع مناسب دانش و اطلاعات مرتبط با فرایند نوآوری؛ ۴). اعتبار سازمان میانجی؛ ۵).پاسخ سریع به درخواست‏های شرکت‏های کوچک و متوسط؛ و ۶). مکمل بودن برای رفع نقاط ضعف شرکت‏های کوچک و متوسط.
از یک طرف حضور بازیگران دولتی و خصوصی در زیرساخت دانشی، از طریق پشتیبانی از راه‏اندازی یک میانجی نوآوری، منجر به بهینه ‏سازی کارکرد سیستم نوآوری می‏شود و از سوی دیگر، منافع، انتظارات و سیاست‏های واگرای این بازیگران تأثیر منفی بر عملکرد واسط خواهد داشت (Klerkx & Leeuwis, 2008)
بندیس و همکاران (Bendis, et al, 2008) معتقدند که نهادهای میانجی برای تسریع نوآوری باید دانش علمی، آگاهی از بازار، دانش فنی کسب‌وکار و برنامه‏های سرمایه‏گذاری مکمل را تحت یک چتر واحد با هم ترکیب کنند.
بندیس (Bendis, 2006) اصول راهنمای راه‏اندازی و عملیات موفق یک نهاد میانجی برای توسعه مدل نوآوری رقابتی در قرن ۲۱ را به شرح زیر بیان می‏کند:
مالکیت مشارکتی
مشارکت گسترده و تنوع منافع
قهرمانان و حامیان
اصول عملیاتی
رسمیت بخشیدن به مشارکت
تصمیم‏ گیری مبتنی بر شایستگی‏ها
انعطاف‏پذیری
تسهیم هزینه‏ ها
دسترسی به سرمایه
ارزیابی و
تعهد و پایداری بلندمدت
آرورا، فسفوری و همکاران (Arora, Fosfuri et al, 2001)، دلایل ناکارآمدی بازارهای فناوری را شناسایی کرده‏اند. مشکلات اصلی عبارتند از مسئله ارزش‏گذاری دارایی‏های ناملموس بدون حضور بازار و بدون وجود رویکردهای استاندارد ارزش‏گذاری، وابستگی فناوری‏ها به بافتار، چسبندگی اطلاعات و رفتار فرصت‏طلبانه بازیگران بازار. در نتیجه این مشکلات، هزینه‏ های معامله برای فروش فناوری‏ها بالا بوده و در نتیجه فرصت‏های کسب سود برای شرکت‏هایی که مایل به بهره‏برداری از فناوری بیرونی (ETE)^[68] هستند، کاهش می‏یابد(Tietze, 2008).
تانگ و مت، به بررسی مراکز ملی انتقال فناوری (NTTC)^[69] دانشگاه‏ها پرداخته‏اند. آن‌ها با بررسی نمونه‏ای شامل ۷ دانشگاه، اندازه و توانمندی کارکنان این مراکز را به‌عنوان مهم‏ترین عوامل موفقیت آن‌ها شناسایی کرده‏اند. علاوه بر این عوامل، هزینه پژوهش و توسعه دانشگاه، افزایش آگاهی از مدیریت حقوق مالکیت معنوی، تأمین مالی مراکز، ارتباط صنعت و دانشگاه و نحوه عملکرد مراکز (داشتن یا نداشتن یک شرکت) نیز بر کارایی مراکز ملی انتقال فناوری تأثیر دارند. دو عامل اول، تأثیر مثبت و قوی بر افزایش پتنت‏های دانشگاه دارند و سه عامل بعدی، بهره‏وری این مراکز در تجاری‏سازی دستاوردهای پژوهشی را تحت تأثیر قرار می‏دهند(Tang & Matt, 2009)

۸
۹
۱۰
۱۱
۱۲

در هر سطر ماتریس چرخیده شده مولفه‌ها، بزرگترین نمره عاملی را از نظر قدرمطلق پیدا می‌کنیم تا متغیرهای مربوط به هر عامل یا مولفه مشخص شود. پس مولفه اول شامل عوامل برون سازمانی ۲، ۱۱، ۸ و ۴ می‌باشد. مولفه دوم شامل عوامل برون سازمانی ۷، ۶، ۱۰، ۹ و ۳ می‌باشد. مولفه سوم شامل عوامل برون سازمانی ۱، ۵ و ۱۲ می‌باشد.
پس با توجه به روش تحلیل عاملی، عوامل برون سازمانی موثر بر موانع صادرات سنگ‌های ساختمانی به سه عامل اصلی تقسیم‌بندی شدند که به ترتیب اهمیت عبارتند از :
عامل اصلی اول شامل عوامل برون سازمانی زیر می‌باشد :
۱) ناکافی بودن امکانات، تسهیلات و تشویق‌های کافی در امر صادرات توسط دولت
۲) وجود مشکلات گمرکی و مبادی صادراتی
۳) وجود سیاست‌های نامناسب ارزی
۴) نبود مراکز مناسب سفارش الکترونیکی و شبکه‌های بین المللی بانکداری الکترونیکی
عامل اصلی دوم شامل عوامل برون سازمانی زیر می‌باشد :
۱) موانع تعرفه‌ای کشورهای غیر عضو سازمان تجارت جهانی
۲) محدودیت‌های وارداتی کشورهای خارجی ناشی از عامل تحریم‌های بین المللی
۳) وجود هزینه‌های بالای حمل و نقل و بعد مسافت تا مبادی صادراتی
۴) وجود مشکلات حمل و نقل کالا
۵) مشکلات در زمینه تهیه مواد اولیه مرغوب در کشور
عامل اصلی سوم شامل عوامل برون سازمانی زیر می‌باشد :
۱) نبود دیپلماسی موثر و کارا در تعامل با اقتصاد جهانی
۲) نبود ثبات نسبی قوانین و مقررات بازرگانی خارجی
۳) مشکلات مربوط به تامین اعتبار و نقدینگی از بانک‌ها جهت صادرات
۲-۳-۴: سوال‌ اصلی
سوال اصلی : مهمترین عوامل موثر بر صادرات سنگهای ساختمانی در شهرستان‌های محلات و نیمور کدامند؟
برای پاسخ به این سوال باید عوامل درون سازمانی و عوامل برون سازمانی موثر بر صادرات سنگهای ساختمانی در شهرستان‌های محلات و نیمور را رتبه‌بندی نمود. با رتبه‌بندی کردن این عوامل می‌توان مهمترین عوامل موثر بر صادرات سنگهای ساختمانی در شهرستان‌های محلات و نیمور را شناسایی و تعیین نمود. برای رتبه‌بندی کردن این عوامل می‌توان از روش شباهت به گزینه ایده‌آل یا روش تاپسیس استفاده نمود. مراحل انجام روش شباهت به گزینه ایده‌آل کلاسیک یا روش تاپسیس برای رتبه‌بندی عوامل موثر بر صادرات سنگهای ساختمانی در شهرستان‌های محلات و نیمور بصورت زیر می‌باشد.

مرحله ۱ : تشکیل ماتریس تصمیم
گزینه‌ها عوامل موثر بر صادرات سنگهای ساختمانی در شهرستان‌های محلات و نیمور می‌باشند که شامل ۹ عامل درون سازمانی و ۱۲ عامل برون سازمانی می‌باشند. معیارها یا شاخص‌ها نظرات پاسخ دهندگان به سوالات پرسشنامه می‌باشند. پس ماتریس تصمیم دارای ۲۱ گزینه و ۲۰۰ معیار می‌باشد. با توجه به داده‌های جمع‌ آوری شده ماتریس تصمیم را تشکیل می دهیم (پیوست ۱ ).
مرحله ۲ : تشکیل ماتریس تصمیم بی‌مقیاس شده با بهره گرفتن از روش نرم
در روش شباهت به گزینه ایده‌آل یا تاپسیس برای بی‌مقیاس کردن داده‌ها یعنی برای از بین بردن واحد اندازه‌گیری داده‌ها از روش نرم استفاده می‌شود. در روش نرم، ابتدا نرم دو اعداد هر سطر بطور جداگانه بدست آورده می‌شود. سپس اعداد هر سطر تک تک بر نرم دو همان سطر تقسیم می‌شوند. به عنوان مثال برای سطر اول داریم :

با تقسیم اعداد هر سطر بر نرم دو همان سطر، ماتریس تصمیم بی‌مقیاس شده بصورت زیر بدست می‌آید
(پیوست ۲).
مرحله ۳ : تشکیل بردار وزن معیارها یا شاخص‌ها
چون اهمیت نظرات پاسخ دهندگان با هم برابر می‌باشد، وزن تمام شاخص‌ها با هم برابر است. پس بردار وزن معیارها را می‌توان بصورت زیر در نظر گرفت :

مرحله ۴ : تشکیل ماتریس بی‌مقیاس شده وزندار
ماتریس بی‌مقیاس شده وزندار از ضرب ماتریس بی‌مقیاس شده در بردار وزن شاخص‌ها بدست می‌آید. یعنی باید اعداد هر سطر در ماتریس تصمیم بی‌مقیاس شده را در وزن معیار متناظر با آن سطر ضرب کرد. یعنی :

چون وزن تمام شاخص‌ها برابر یک است. ماتریس بی‌مقیاس شده وزندار را می‌توان همان ماتریس بی‌مقیاس شده در نظر گرفت.
مرحله ۵ : تعیین جواب ایده‌آل و ضد ایده‌آل
جواب ایده‌آل و ضد ایده‌آل از روی ماتریس بی‌مقیاس شده وزندار بدست می‌آید. چون تمام معیارها یا شاخص‌ها با جنبه مثبت می‌باشند، جواب ایده‌آل ماکزیمم و جواب ضد ایده‌آل مینیمم مقادیر است. یعنی :

به عنوان مثال جواب ایده‌آل و ضد ایده‌آل برای سطر اول بصورت زیر بدست می‌آید :

به همین ترتیب جواب ایده‌آل و جواب ضد ایده‌آل برای تمامی سطر‌های ماتریس بی‌مقیاس شده وزندار بدست می‌آید(پیوست۳).
مرحله ۶ : محاسبه فاصله گزینه‌ها از جواب ایده‌آل و ضد ایده‌آل
در این مرحله فاصله اقلیدسی گزینه‌ها از جواب ایده‌آل و ضد ایده‌آل به ترتیب با روابط زیر بدست می‌آید:

به عنوان مثال فاصله اقلیدسی اولین گزینه از جواب ایده‌آل و ضد ایده‌آل بصورت زیر بدست می‌آید :

دست یافتن به تعریفی دقیق از اصطلاح اضطراب بسیار دشوار است. اکثر نظریه پردازان با لانگ موافقند که اضطراب یک مفهوم فرضی است. یعنی اضطراب نوعی تصور است که وجود خارجی و عینی ندارد ولی در تفسیر پدیده های مشاهده پذیر می تواند مفید باشد. لانگ مدلی سه سیستمی از اضطراب ارائه داده است که به طور وسیع به فهم تعریف های مختلف کمک کرده است. نیمرخ اضطراب در افراد مختلف بسته به اینکه کدام نظام بیشترین تأثیر را پذیرفته است، متفاوت خواهد بود. اضطراب در وسیع ترین معنی، به عنوان یکسری پاسخ های جسمی، روانی و رفتاری به فشار روانی در نظر گرفته می شود (پاول و انرایت، ۱۹۹۱).
دادستان (۱۳۸۲)، اضطراب را به عنوان واکنش فرد در مقابل یک موقعیت ضربه آمیز، یعنی موقعیتی که تحت تأثیر بالا گرفتن تحریک ها اعم از بیرونی و درونی واقع شده و فرد در مهار کردن آنها ناتوان است در نظر می گیرد. همچنین، اضطراب ناراحتی در عین حال روانی و بدنی است که بر اثر ترس مبهم و احساس ناامنی و تیره روزی قریب الوقوع در آدمی به وجود می آید.
به عقیده کوپر^[۶۱](۲۰۱۰)، هر نیروی که ثبات روانی یا جسمی را از میدان خویش سوق دهد و در فرد ایجاد فشار نماید، اضطراب نامیده می شود. یا می توان گفت اضطراب وقتی روی می دهد که تهدید نسبت به فرد وجود داشته باشد. یک تهدید برحسب این که چه مفهومی برای فرد دارد می تواند ایجاد فشار نماید.

به نظر رولو می ^[۶۲]، اضطراب عبارت است از ” ترسی که در اثر به خطر افتادن یکی از ارزشهای اصولی شخص ایجاد می شود (رولومی، ۱۹۸۳). هر کسی ترس ها و نگرانی هایی دارد. فروید ادعا می کرد اگر اضطراب و ناراحتی همرا با آن، افراد را برانگیزد راه های جدید مقابله با معضلات زندگی را تشخیص دهند، می تواند انطباقی باشد. اضطراب خواه انطباقی باشد یا غیر انطباقی، می تواند موجب ناتوانی شدید گردد. اضطراب علل بسیاری دارد و همه مردم در زندگی آنرا تجربه می کنند. طبیعی است که مردم هنگام مواجهه با موقعیت های تهدید کننده و تنش زا مضطرب شوند، اما احساس اضطراب شدید و مزمن در غیاب علت واضح، امری غیر عادی است. اضطراب شامل احساس عدم اطمینان در ماندگی و بر انگیختگی فیزیولوژیکی می شود. شخصی که مضطرب است از عصبی بودن و تنش و بی قراری و تحریک پذیری شکایت می کند و اغلب در به خواب رفتن مشکل دارد. اضطراب شدید ممکن است بعد از وقوع یک حادثه، با پیش بینی حادثه ای در آینده، یا براثر تصمیم به مقاومت در برابر اشتغال ذهنی به موضوعی خاص. یا به هنگام تغییر جنبه نامطلوبی از رفتار، یا برخورد با محرک ترس آور، روی می دهد. رفتارهای مشاهده شده در اضطراب هر چند بسیار متنوع هستند، اما در یک چیز مشترک اند: تغییر یا احتمال تغییر در هر موقعیت آشکار ساز اضطراب دخیل است (ساراسون^[۶۳] و ساراسون،۱۹۸۷).
اگر چه مقدار محدودی اضطراب برای رشد بشر ضرروی است ولی مقدارزیاد آن نیز باعث اختلال رفتار می شود واغلب اوقات شخص را مجبور به نشان دادن رفتار نوروتیک یا پسیکوتیک می نماید (شاملو ، ۱۳۶۹).
زبان فرانسوی نگرانی را از اضطراب جدا می کند. در بین مردم آلمان واژه Angst و در بین مردم آنگوساکسن Anxiety به هر دو معنی به کار می رود (پورو^[۶۴]، بنقل از شجاع رضوی، ۱۳۷۶).
برای اولین بار پزشک آمریکایی بنام برد^[۶۵] در سال ۱۸۶۹ اضطراب را تعریف کرد. از سال ۱۸۹۰ برمید اضطراب را اختلالی تعریف می کرد که نشانه آن یک احساس انقباض و خفگی است. فروید در سال ۱۹۸۹ نوروز اضطراب را به عنوان یک واحد بالینی باز شناخت. علامت اصلی این بیماری نگرانی، اضطراب و دلهره می باشد. در اوایل سال ۱۹۱۰ سر ویلیام اسلر^[۶۶]، متوجه ارتباط بین درد سینه و هیجانات زندگی شد و کشف کرد که اضطراب و فشار باعث بیماری می گردد.
کانن^[۶۷] اثرات اضطراب روی حیوانات و انسان ها را مطالعه کرد، به خصوص واکنش «جنگ و گریز» را مورد توجه قرار داد. یکی از اولین تلاش های علمی برای تشریح فرایند بیماری های وابسته به اضطراب به وسیله پزشک دانشمند هانس سلیه به عمل آمد. او در سال ۱۹۴۶ برای مرزی که در مقابل حالت های اضطراب آور قرار می گیرد سه مرحله قائل شد:
واکنش در برابر خطر
مقاومت
فرسودگی یا عجز (کوپر^[۶۸]، به نقل از مدیحی، ۱۳۷۰)
اریک فرام در سال ۱۹۶۵ نظریه خود را بر تعارض بین نیاز فرد برای آزادی و اضطرابی که آزادی پیش می آورد بنا نهاده است (آزاد، ۱۳۷۶).
در دهه ۱۹۷۰ روانشناسی بنام ریچارد اس. لازاروس^[۶۹] اظهار داشت که واکنش ناشی از اضطراب به چگونگی ارزیابی (آگاهانه، نا آگاهانه) او از میزان صدمه، تهدید یا به مبارزه طلبیدن آن حادثه مربوط می شود (کوپر، به نقل از مدیحی، ۱۳۷۰).
سپس در جریان سال های پایانی قرن ۱۹ و آغاز قرن بیستم دیدگاه مبتنی بر پدیده آیی زیست شناختی روان آزردگی جای خود را به دیدگاه فرویدی مبتنی بر پدیده آیی روان شناختی داد. فروید اصطلاح روان آزردگی را به معنای دیگری به کار برد و بر این نکته تأکید کرد که این اختلال از علل جسمانی ناشی نمی شود بلکه ریشه در اضطراب دارد بدین معنی که وقتی خاطرات و امیال سرکوب شده، ناهشیار کوشش می کنند تا از سطح ناهشیاری به سطح هشیاری راه یابند. اضطراب به علامت هشدار دهنده پایگاه (من) آشکار می شود و رفتارهای نوروزی را به عنوان شیوه بیان اضطراب و یا دفاع علیه آن قلمداد می شوند و در دهه های اخیر نظریه پردازان مختلف و به خصوص نظریه پردازان رفتارنگر معتقدند که روان آزردگی گسترده ای وسیع تر از آنچه در وضع کنونی تحت عنوان اختلال های اضطرابی مشخص می شود، پوشش می دهد.
دانشجوی پزشکی هنگام امتحان، تنها اضطراب شدید ندارد، بلکه بازداری ذهنی و تمایل به فرار نیز او را آزار می داد. مورد مبتلا به هراس دندانپزشکی، از واکنش شدید سیستم عصبی پاراسمپاتیک رنج می برد (عرق کردن و غش). علایم فلج کننده در این موارد، مانند باز داری ذهنی و غش، نمایان گر مکانیزم های بقایی هستند که در دورانی خاص، یعنی ماقبل تاریخ، برای کاهش عواقب وخیم یک حمله سودمند بوده اند. اما در دوران کنونی، خود این علایم باعث می شوند که در دفعات بعدی، ترس شخص از مواجه با موقعیت بیشتر گردد. شخص از این می ترسد که مبادا این واکنش های ابتدایی فلج کننده دوباره تکرار شوند (دادستان، ۱۳۷۶).
اختلالات اضطرابی از دیدگاه DSM-IV-R
اضطراب یک احساس منتشر، بسیار ناخوشایند، و اغلب مبهم دل واپسی است که با یک یا چند تا از احساس های جسمی همراه می گردد، مثل احساس خالی شدن سردل، تنگی قفسه سینه، طپش قلب، تعریق زیاد، سردرد، یا میل جبری ناگهانی برای دفع ادرار، بیقراری و میل به حرکت نیز از علائم شایع است. اضطراب یک علامت هشدار دهنده است، خبر از خطری قریب الوقوع می دهد و شخص را برای مقابله با تهدید اماده می سازد (کاپلان و سادوک ۲۰۰۴؛ به نقل از رفیعی و رضاعی، ۱۳۸۷).
در DSM-IV-R، انواع گوناگونی از اضطراب تعریف شده است که عبارتند از:
اختلالات هراس
فوبی ها (آگورافوبیا - فوبی اجتماعی - فوبی ساده)،
اختلال وسواسی - اجباری
اختلال استرس پس از سانحه
اختلال اضطراب منتشر
در گزارشی جدید از همان دیدگاه (DSM-IV-R) انواع اختلالاتی که هسته مرکزی آنها اضطراب است تحت عنوان اختلال های اضطرابی، با ۱۲ زیر گروه در نظر گرفته شده است:
اختلال وحشت زدگی
اختلال گذر هراسی
اختلال وحشت زدگی با گذر هراسی
اختلال هراس آشکار و پنهان
اختلال هراس اجتماعی
اختلال وسواس فکری- عملی
اختلال فشار روانی پس آسیبی
اختلال فشار روانی حاد
اختلال اضطراب فراگیر
۱۰-اختلال اضطراب ناشی از بیماری جسمانی
۱۱-اختلال اضطراب ناشی از مواد
۱۲-اختلال اضطرابی که هنوز مشخص نشده است (لطفی، کاشانی و وزیری، ۱۳۸۳).
این گروه اختلالات به این دلیل با هم طبقه بندی شده اند که از نظر تئوری، علامت اساسی همه آنها اضطراب است. مطالعات متعددی حکایت از وجود اختلال اضطراب منتشر در ۲ تا ۵ درصد جمعیت کلی می کنند (کاپلان و سادوک ۲۰۰۴؛ به نقل از رفیعی و رضاعی، ۱۳۸۷). در اینجا به اختصار به توضیح برخی از اختلالات اضطرابی یاد شده پرداخته می شود:
اختلال اضطراب منتشر
اضطراب منتشر مداوم و حداقل به مدت یک ماه است. هرچند که گاهی سالها دوام پیدا می کند. در این اختلال، بیمار معمولاً ترکیبی از علائم جسمی و روحی را دارد. اضطراب برای اینکه اختلال شمرده شود، باید از حد واکنش به استرس های روزمره در آمده و در کارآیی عادی شخص، ایجاد اختلال نماید (کاپلان و سادوک، به نقل از پورافکاری، ۱۳۸۷).
کاپلان و سادوک (۲۰۰۴؛ به نقل از رفیعی و رضاعی، ۱۳۸۷). می نویسند: «طبق DSM-IV-TR، اختلال اضطراب منتشر اختلالی مزمن و مشخص با اضطراب و تشویش غیر معقول یا مفرط در مورد دو یا چند موقعیت زندگی است. بیماران مبتلا به اختلال اضطراب منتشر به نظر می رسد که در مورد هرچیز دچار اضطراب بیمارگونه هستند.
نسبت ابتلاء زن به مرد تقریباً دو بر یک است و اختلال معمولاً در دهه سوم عمر ظاهر می شود، هرچند که امکان ابتلا در هر سنی وجود دارد. قرائن ژنتیکی وجود دارد مبنی بر اینکه برخی از جنبه های این اختلال ممکن است ارثی باشند. تقریباً ۲۵ درصد بستگان نزدیک بیمار مبتلا به این اختلال بوده و زن ها بیشتر از مردها مبتلا می گردند.»
اختلال وحشت زدگی
وقتی حملات وحشت زدگی (شامل ترس بسیار شدید و ناراحتی فوق العاده ای است که حتی فرد فکر می کند در حال مرگ است) به صورت مرتب و غیر قابل پیش بینی تکرار می شوند، آن گاه تشخیص اختلال وحشت زدگی مطرح می شود. این حملات منشأء مشخصی ندارد و دلیل آزار دهندگی آن این است که وقوع این اختلال در هر زمان و هر مکانی اتفاق می افتد. دوره های وحشت زدگی برخی از بیماران روزانه است و ممکن است سال ها، ماه ها و هفته ها بدون وحشت زدگی وجود داشته باشد (ودینگ و دیوید، بنقل از فیروز بخت، ۱۳۸۲).
سه نوع وحشت زدگی را می توان بر اساس نوع و چگونگی پدیدار شدن آنها از یکدیگر مشخص کرد.
۱-حملات وحشت زدگی غیر مترقبه: که در واقع ناگهانی است
۲-حملات وحشت زدگی وابسته به موقعیت: که بلا فاصله در معرض یک عامل فراخوان بوجود می آید.

۲۴۱ (۱۴۳ نفر اتمام درمان)
گروه اختلال­های اضطرابی و افسردگی چندگانه

ندارد

۱۰ جلسه دو ساعته

- آموزش روانشناختی
- آرمیدگی
- بازسازی شناختی
- مواجهه

مک­اوی و ناتهان (۲۰۰۷)

۰۲/۱

۲۳ (۱۹ نفر اتمام درمان)
گروه اختلال­های اضطرابی و افسردگی چندگانه

گروه لیست انتظار

۱۲ جلسه دو ساعته

- آموزش روانشناختی
- آرمیدگی
- بازسازی شناختی
- مواجهه

نورتون و هوپ (۲۰۰۵)

پژوهش­های اولیه از مفروضه بالا مبنی بر اثربخشی درمان­های فراتشخیصی حمایت کرد. سه تیم پژوهشی بین ­المللی مستقل از هم نتایج ارزیابی اولیه از پروتکل­های فراتشخیصی طراحی شده خود را در قالب کارآزمایی­های بالینی تصادفی با گروه کنترل منتشر کردند (اریکسون و همکاران، ۲۰۰۷؛ گارسیا، ۲۰۰۴؛ نورتون و هوپ، ۲۰۰۵). علاوه بر این تعدادی کارآزمایی بالینی غیرتصادفی دیگر در نقاط مختلف جهان در زمینه اثربخشی پروتکل­های فراتشخیصی مبتنی بر مؤلفه­ های مشترک درمان­های شناختی رفتاری انجام شد. نتایج هر کدام از این پژوهش­ها و فراتحلیل اخیر (نورتون و فیلیپ، ۲۰۰۸) از اندازه اثر خوب (با میانگین ۹۱/۰=d ) این رویکرد فراتشخیصی مبتنی بر مؤلفه­ های مشترک درمان­های شناختی رفتاری حمایت می­ کنند که قابل مقایسه با میانگین اندازه اثر درمان­های شناختی رفتاری اختصاصی برای اختلال­های اضطرابی و افسردگی (با میانگین ۰۳/۱=d ؛ نورتون و فیلیپ، ۲۰۰۸) است. البته برخی از پژوهش­ها اثربخشی قابل قبول درمان­های فراتشخیصی مذکور را به اثرات گروه درمانی اختصاص می­ دهند (نورتون و فیلیپ، ۲۰۰۸).

به طور خلاصه می­توان این گونه نتیجه گرفت که در ابتدا ادعای اثربخشی درمان­های فراتشخیصی مبتنی بر عوامل درمانی مشترک درمان­های شناختی رفتاری مطرح شد و در ادامه کارآزمایی­های بالینی تصادفی و غیرتصادفی بسیاری از این ادعا حمایت کرد، هر چند که نتایج برخی از پژوهش­ها به ماهیت گروهی این پروتکل­ها و منطبق نبودن بر نظریه یکپارچه نسبت می­دادند. در واقع نتایج پژوهش­های مروری نشان می­ دهند که اکثر پروتکل­های فراتشخیصی مطرح شده تا سال ۲۰۰۷ عمدتاً غیرنظری، عمل‌گرا، مبتنی بر مؤلفه­ های درمانی مشترک درمان­های شناختی رفتاری و در قالب گروه درمانی هستند. بنابراین با توجه به نتایج پژوهش­های فراتحلیل و مروری (منسل و همکاران، ۲۰۰۹؛ مک­اوی و همکاران، ۲۰۰۹؛ کلارک و تیلور، ۲۰۰۹؛ دوزوآ و کولین، ۲۰۰۹؛ نورتون و همکاران، ۲۰۰۸؛ نورتون و فیلیپ، ۲۰۰۸؛ رینهولت و کرو، ۲۰۱۴) و در راستای تکامل و غنی­سازی پروتکل­های فراتشخیصی، باید یک تغییر جهت از سمت پروتکل­های فراتشخیصی عمل‌گرا به سوی طراحی پروتکل­های فراتشخیصی مبتنی بر نظریه و یکپارچه صورت می­گرفت که نقطه عطف این تلاش­ها در پروتکل فراتشخیصی بارلو و همکاران (۲۰۱۱) است که مبتنی بر تنظیم هیجان طراحی و تدوین شد. در ادامه به این روند تکاملی و کارآزمایی­های بالینی مربوط به این رویکرد خواهیم پرداخت.
طراحی اولین پروتکل­های فراتشخیصی نظریه­گرا: تأکید بر تنظیم هیجانی
پژوهش­های مختلفی تأثیر درمان­های فراتشخیصی عمل­گرا در درمان اختلال­های هیجانی را نشان داده­اند. اما نتایج اکثر درمان­های فراتشخیصی بر تأثیرگذاری متوسط این پروتکل­های درمانی دلالت می­ کنند (مک­اوی و همکاران، ۲۰۰۹؛ منسل و همکاران، ۲۰۰۹، کلارک و تیلور، ۲۰۰۹). بر اساس فراتحلیل منسل و همکاران (۲۰۰۹) و کلارک و تیلور (۲۰۰۹) اساسی­ترین دلیلی که توجیه کننده اثربخشی متوسط پروتکل­های فراتشخیصی عمل­گرا بود، نپرداختن به فرایندهای شناختی- رفتاری مشترک اختلال­های هیجانی است.
متوسط بودن اثربخشی درمان­های فراتشخیصی عمل­گرا، سبب شد که حرکت به سوی طراحی پروتکل­هایی پیش برود که بنیادهای دیگری را محور خود قرار دهند. بر همین اساس بارلو و همکاران در طی چندین پژوهش (بارلو و همکاران،۲۰۰۴، بارلو و همکاران، ۲۰۰۸؛ فارچیون و همکاران، ۲۰۱۰، الارد و همکاران، ۲۰۱۰؛ بارلو، الارد و همکاران، ۲۰۱۱، بارلو، فارچیون و همکاران، ۲۰۱۱ و فارچیون، الارد، بارلو و همکاران، ۲۰۱۲) با تاکید بر نقش «تنظیم هیجانی» به عنوان فرایند شناختی رفتاری اصلی در اختلال­های هیجانی، گام اساسی در طراحی پروتکل­های فراتشخیصی مبتنی بر نظریه برداشتند که در ادامه، شرح این پروتکل فراتشخیصی ارائه شده است.
با توجه به این که در طول دهه­های اخیر اختلال­‌های اضطرابی و افسردگی به عنوان اختلال­‌های هیجانی توصیف شده ­اند (بارلو، ۱۹۸۸، ۱۹۹۱، ۲۰۰۲)، بارلو و همکاران (۲۰۱۱) معتقد بودند که تنظیم هیجانی (گراس و تامسون، ۲۰۰۷) مکانیسم مهمی در شکل­ گیری و تداوم اختلال­‌های اضطرابی و هیجانی است و نقص در مهارت­‌های تنظیم هیجانی ویژگی اساسی این اختلال­ها محسوب می­ شود. تنظیم هیجانی در این رویکرد فراتشخیصی به راهبرد‌هایی اشاره دارد که افراد از آن‌ها برای وقوع، تشدید و ابراز دامنه گسترده‌ای از هیجان­ها استفاده می­ کنند (گراس، ۲۰۰۷؛ کرینگ^[۱۵۹] و اسلون^[۱۶۰]، ۲۰۱۰؛ ریچاردز^[۱۶۱] و گراس، ۲۰۰۰). بر اساس این رویکرد، افراد مبتلا به اختلال­‌های اضطرابی و خلقی اغلب از راهبرد‌های تنظیم ناسازگارانه استفاده می­ کنند که در تداوم علایم­شان نقش دارد. بنابراین، افزایش توجه بر عدم تنظیم هیجانی در درمان همسو با مفهوم­سازی­ها جدیدی است که بر همانندی­‌های زیربنایی تاکید دارد و با یافته­‌های پژوهشی اخیر تایید شده است.
فرضیه اصلی درمان فراتشخیصی بارلو و همکاران (۲۰۱۱) این است که افراد مبتلا به اختلال­‌های هیجانی راهبرد‌های تنظیم هیجانی ناسازگارانه را به کار می­برند، آن‌ها اساساً سعی می­ کنند تا از هیجان­‌های ناخوشایند اجتناب کنند و یا شدت آن را کاهش دهند که باعث نتیجه عکس و تداوم علایم آن‌ها می­ شود. بنابراین، درمان فراتشخیصی یک رویکرد درمانی مبتنی بر هیجان است؛ به این معنا که، درمان طوری طراحی شده است که به بیماران بیاموزد چگونه با هیجان­‌های ناخوشایند خود مواجه شده و آن‌ها را تجربه کنند و به شیوه سازگارانه­تری به هیجان­‌های خود پاسخ دهند. ضمن اصلاح عادت­‌های تنظیم هیجانی بیماران، هدف درمان کاهش شدت و بروز تجربه هیجانی ناسازگارانه و بهبود کارکرد بیماران است. اگر چه هدف بهبودی است ولی درمان فراتشخیصی بر آن نیست که هیجان‌های ناخوشایند را حذف کند بلکه تاکید بر برگرداندن هیجان­ها به سطح کارکردی است به طوری که هیجان­‌های ناخوشایند سازگارانه و کمک کننده باشند.
در این درمان مدل سه مؤلفه­ای هیجان­ها برای بیماران ارائه شده است که به آن‌ها کمک می­ کند تا فهم بهتری از تعامل افکار، احساس­ها و رفتارها در ایجاد تجربه­‌های هیجانی درونی داشته باشند. علاوه بر این، بیماران یاد می­گیرند تا تجربه­‌های هیجانی خود را طبق این مدل منطبق کنند. این موضوع به بیماران کمک می­ کند تا آگاهی بهتری از تجربه­‌های هیجانی خود (شامل برانگیزان­ها و پیامد‌های رفتاری) کسب کنند و نگاه عینی­تری نسبت به هیجان‌های خود داشته باشند تا اینکه «گرفتار» پاسخ­‌های هیجانی خود باشند. مهارت آگاهی هیجانی نیز جزو برنامه درمانی است. این مهارت بر آگاهی غیرقضاوتی^[۱۶۲]، متمرکز بر حال^[۱۶۳] ضمن تجربه هیجانی تاکید دارد. به دست آوردن این آگاهی مهارت اصلی به حساب می ­آید که یادگیری بهتر مفاهیم درمانی بعدی را در پی خواهد داشت.
دومین مهارت اصلی در درمان فراتشخیصی بارلو و همکاران (۲۰۱۱) چالش با ارزیابی­‌های منفی تهدید‌های بیرونی و درونی مثل احساس­ها و هیجان­‌های جسمی و افزایش انعطاف­پذیری شناختی است. مداخله­‌های شناختی ابداع شده توسط آرون بک (بک، ۱۹۷۲؛ بک، راش، شاو، امری، ۱۹۷۹) اقتباس شده است که بر دو نوع ارزیابی غلط تاکید دارد: نخست، احتمال رخ دادن رویداد‌های منفی (بیش تخمین احتمال)؛ و دو، پیامد‌های رویداد‌های منفی در صورت وقوع (فاجعه­آمیز کردن؛ بارلو و کراسکی، ۲۰۰۰؛ زینبارگ، کراسکی و بارلو، ۲۰۰۶). همچنین، بر خلاف سایر شناخت درمانگران، تاکید درمان فراتشخیصی بر حذف یا سرکوبی افکار منفی و جایگزینی آن‌ها با ارزیابی­­‌های واقع­بینانه و سازگارانه نیست، بلکه تاکید بر افزایش انعطاف­پذیری شناختی به عنوان راهبرد تنظیم هیجانی سازگارانه است. شرکت­ کنندگان در این شیوه درمانی تشویق می­شوند تا راهبرد‌های ارزیابی مجدد را نه فقط قبل از موقعیت­‌های هیجانی بلکه ضمن و بعد از رویداد استفاده کنند. علاوه بر این، درمان فراتشخیصی بارلو و همکاران (۲۰۱۱) بر تعامل پویا بین شناخت­ها و رفتارها و احساس­‌های جسمی تاکید دارد که مؤلفه‌های مهم در ایجاد تجربه­‌های هیجانی هستند.
سومین مهارت درمان فراتشخیصی بارلو و همکاران (۲۰۱۱) شناسایی و اصلاح تمایلات عمل ناسازگارانه یا رفتار‌های مبتنی بر هیجان^[۱۶۴] (EDBs) است که موضوع اصلی در تمرین­‌های مواجهه است. در واقع، همان‌طور که در سال ۱۹۸۸ (بارلو، ۱۹۸۸) در مورد درمان اختلال­‌های فوبیک پیشنهاد شده بود، امکان دارد که یکی از کارکرد‌های اصلی مواجهه پیشگیری از تمایلات عمل مرتبط با هیجان و تسهیل رفتار‌های جایگزین باشد، این موضوع همسو با نظریه ­ها و شواهد حاصل از علم هیجان است که بر این مسأله تاکید دارد که اصلاح این اعمال روش اثربخشی برای کنترل هیجانی است. همان‌طور که ایزارد^[۱۶۵] در سال ۱۹۷۱ اشاره کرده است «افراد یاد می­گیرند تا به این شیوه عمل کنند و به شیوه نوینی احساس کنند».
افزایش آگاهی و تحمل احساس­‌های جسمی در طی مواجهه درونزاد چهارمین مهارت اصلی در درمان فراتشخیصی بارلو و همکاران (۲۰۱۱) است. از همه بیماران، مستقل از تشخیص یا حوزه خاص اضطراب­شان، خواسته می­ شود تا تمرین­‌هایی را انجام دهند تا احساس­‌های جسمی، مشابه با اضطراب و ناراحتی برانگیخته شود. مواجهه­‌های درونزاد در درمان اختلال هراس کاربرد دارند (بارلو، ۱۹۸۸؛ بارلو و سرنی^[۱۶۶]، ۱۹۸۸)، در اختلال هراس احساس­‌های جسمی ماشه چکان اصلی و حوزه خاص اضطراب است. البته در درمان فراتشخیصی بارلو و همکاران (۲۰۱۱) مواجهه­‌های درونزاد در تشخیص­‌های دیگر نیز با هدف افزایش آگاهی بیماران به احساس­‌های جسمی و افزایش تحمل نسبت به آن‌ها به کار می­رود، حتی اگر احساس­‌های جسمی حوزه خاص اضطراب بیماران نباشد. در جریان تمرین­‌های مواجهه هیجانی، بیماران با نقش احساس­‌های جسمی در تجربه هیجانی و نحوه تأثیر آن‌ها در افکار و رفتارها، همچنین نقش متقابل رفتارها و افکار در تشدید احساس­ها آگاه می­شوند.
این مفاهیم درمانی در مرحله پایانی درمان از طریق شرکت در تمرین­‌های هیجانی با همدیگر ترکیب می­شوند. این پنجمین مؤلفه اصلی درمان فراتشخیصی بارلو و همکاران (۲۰۱۱) است. این تمرین­ها به برانگیختن و مواجهه با تجربه­‌های هیجانی در بافت‌های موقعیتی و درونزاد تاکید دارند. همانند سایر درمان‌های شناختی- رفتاری تمرین­‌های مواجهه به سبک «گام به گام» و پیشرونده انجام می­شوند، طوری که بیماران قبل از مواجهه منظم با موقعیت‌هایی که هیجان شدید ایجاد می­ کنند با موقعیت­‌های خفیف­تر (کم هیجان­تر) روبرو می­شوند. البته، لازم به ذکر است که ضرورتی برای ایجاد مواجهه با این سبک نیست. موقعیت­‌های مشکل­تر هیجان شدیدتری ایجاد می­ کنند ولی هیجان­‌های شدیدتر خطرناک­تر از سایر هیجان­ها نیستند. در همه مواجهه­ها تاکید بر مواجهه کامل با موقعیت است تا الگو‌های اجتناب و سایر رفتار‌های ایمنی^[۱۶۷] شناخته شوند و ضمن تمرین مواجهه این رفتارها کاهش یا حذف شوند تا یادگیری جدید تسهیل شده و حافظه نویی ایجاد شود. طبق این الگو، تمایل افراد به انجام رفتار‌های اجتنابی یا سرکوب هیجانی با تمایل به نزدیک شدن^[۱۶۸] جایگزین می­شوند.

توصیف ماژول‌های درمانی فراتشخیصی بارلو

درمان فراتشخیصی (رویکرد یکپارچه) شامل پنج ماژول درمانی اصلی است که جنبه­‌های کلیدی پردازش و تنظیم هیجانی تجربه­‌های هیجانی را هدف قرار می­دهد (بارلو و همکاران، ۲۰۱۱): ۱) آگاهی هیجانی مبتنی بر حال، ۲) انعطاف­پذیری شناختی، ۳) اجتناب هیجانی و رفتار‌های ناشی از هیجان، ۴) آگاهی و تحمل احساس­‌های بدنی و ۵) مواجهه هیجانی درونزاد و مبتنی بر موقعیت. طبق رویکرد سنتی CBT، این ماژول­ها بر اساس سه مفهوم طرح­ریزی شده ­اند. ماژول کیفی هیجان (افکار، احساس­ها و رفتار) که بر افزایش آگاهی بیمار نسبت به هر یک از این مؤلفه‌ها و کارکرد هیجان­ها و رفتار در بافت تجربه کنونی تاکید دارد. آگاهی به تجربه­‌های هیجانی به بیمار این امکان را می­دهد تا الگو‌های پاسخ و راهبرد­‌های تنظیم هیجانی ناهمخوان و نامتناسب خود را در موقعیت شناسایی کند. بنابراین، درمان فراتشخیصی بارلو و همکاران (۲۰۱۱) از هدف قرار دادن علایم اختصاصی اختلال فراتر می­رود و مکانیسم­‌های زیربنایی «پیوستار نوروز^[۱۶۹]» را هدف قرار می­دهد (بارلو، ۲۰۰۲؛ براون و بارلو، ۲۰۰۹).
قبل از پنج ماژول اصلی یک ماژول دیگر وجود دارد که بر افزایش انگیزه و اشتیاق بر تغییر و مشارکت در درمان تاکید دارد. همچنین، این ماژول به عنوان یک ماژول مقدماتی ماهیت هیجان­ها را به بیمار آموزش می­دهد و چهارچوبی برای فهم تجربیات هیجانی فراهم می­سازد. مدل نهایی نیز شامل مرور پیشرفت درمانی و راهبرد‌های پیشگیری از عود است. با پیشرفت درمان حوزه افکار، احساس­ها و رفتار به تفصیل شناسایی می­ شود، به طور اختصاصی راهبرد‌های تنظیم هیجانی ناکارآمدی که بیمار در هر یک از این حوزه ها کسب کرده است تصریح می­ شود و مهارت‌های تنظیم هیجانی سازگارانه به بیمار آموزش داده می­ شود. برای جزییات بیشتر در مورد تهیه راهنمای درمانی و اصلاحات انجام شده نسبت به نسخه­‌های اولیه به الارد و همکاران (۲۰۱۰) مراجعه کنید.
ماژول­ها یکی پس از دیگری و به صورت متوالی اجرا می­شوند. البته، انعطاف­پذیری در اجرای درمان فراتشخیصی بارلو و همکاران (۲۰۱۱) این امکان را می­دهد تا هر یک از ماژول­ها بر اساس نیاز جلسات درمانی اجرا شوند. بنابراین، تفاوت­‌های فردی در نحوه ارائه لحاظ شده است. برای مثال، افرادی که نگرانی­‌های افراطی و کنترل ناپذیر دارند از افزایش آگاهی غیرقضاوتی مبتنی بر حال (ماژول ۳) بیشتر بهره می­برند، در حالی که افرادی که رفتار‌های وسواسی و تکرار شونده دارند از تمرین و توجه به اجتناب هیجانی و رفتار‌های ناشی از هیجان (ماژول ۵) بیشتر فایده می­برند.
در ادامه توصیفی از ماژول­‌های درمانی فراتشخیصی (رویکرد یکپارچه) و راهنمای کلی جلسات در مورد نقش درمانگر در هر ماژول آمده است. همان‌طور که قبلاً اشاره شد تعداد جلسات هر ماژول از بیماری به بیمار دیگر متفاوت است و بستگی به این دارد که از نظر بالینی هر ماژول چقدر برای بیمار سودمند باشد. بر این اساس درمانگر طبق نیاز خود آن را تعدیل می­ کند. الارد و همکاران (۲۰۱۱) توصیه می­ کنند همه ماژول­ها در مورد بیماران استفاده شود حتی اگر در ابتدا به نظر برسد که ماژولی به طور مستقیم در مورد مشکل بیمار تناسب ندارد. برای مثال، برخی از بیماران حساسیت جدی نسبت به احساس­‌های بدنی را گزارش نمی­کنند، پس در ظاهر مواجهه درونزاد در مورد آن‌ها صدق نمی­کند. اما تجربه نشان می­دهد که بسیاری از بیماران از این روش سود می­برند و این امکان را برای آن‌ها فراهم می ­آورد تا احساس­‌های بدنی خود را به عنوان مؤلفه اصلی تجربه­‌های هیجانی بشناسند. علاوه بر این، انعطاف­پذیری در تعداد جلسات هر ماژول به درمانگر این امکان را می­دهد تا روش­‌های درمانی را متناسب با بیمار خاص خود اجرا کنند.

ساختار پروتکل فراتشخیصی بارلو

درمان به نحوی طرح­ریزی شده است که ۱۲ جلسه و تقریباً بین ۵۰ تا ۶۰ دقیقه به طول می­انجامد. جلسات به صورت هفتگی اجرا می­شوند و در جلسه­‌های پایانی درمان جلسات با فاصله ۲ هفته برگزار می‌شوند تا به بیمار این امکان را بدهد که زمان بیشتری برای غلبه بر مشکلات باقی مانده خود داشته باشند. مدل­ نهایی ارائه شده توسط بارلو و همکاران (۲۰۱۱) ساختاری متفاوت از رفتاردرمانی شناختی کلاسیک دارد. آخرین نسخه از این شیوه درمانی بر اساس ماژول­‌های درمانی بجای جلسات درمانی ارائه شده است. همانند اغلب پروتکل­‌های درمان شناختی- رفتاری، جلسات درمان با مرور تکالیف ارائه شده در جلسات قبلی آغاز می­شوند. پس از مرور تکالیف مفاهیم کلیدی و قابل اجرا در جلسه ارائه می­ شود تا بیمار نسبت به مهارت‌های درمانی شناخت داشته باشد. آموزش مستقیم و مهارت افزایی تعاملی قسمت اصلی جلسه درمان را تشکیل می­دهد. در پایان هر جلسه درمانی به بیمار کمک می­ شود تا مطالب آموخته شده خود را تحکیم کند. از بیمار خواسته می­ شود تا اطلاعات جلسات و تکالیف درخواستی خود را خلاصه کند و هر نوع بازخورد منفی نسبت به جلسات سؤال می­ شود. در پایان، در مورد تکالیفی که لازم است تا جلسه بعدی تکمیل شود بحث می­ شود. هر یک از ماژول­‌های درمان می ­تواند بین ۱ تا چند جلسه را به خود اختصاص دهد و بر اساس نوع اختلال ماژول­‌های خاصی مورد تاکید بیشتری قرار بگیرند. در زیر توصیف کوتاهی از هر یک از ماژول­‌های درمانی ارائه شده است.

ماژول اول: افزایش انگیزه برای شرکت در درمان

این ماژول بر افزایش آمادگی و انگیزه بیماران برای تغییر رفتاری و تقویت خودکارآمدی یا باور به توانایی شخصی برای دستیابی موفقیت­آمیز به تغییر مورد نظر تاکید دارد. بیماران فرصتی به دست می­آورند تا مزایا و معایب تغییر را در مقابل روش قبلی خود بسنجند. آن‌ها همچنین اهداف درمانی را ارزیابی کرده و اهداف عینی­تری را برنامه­ ریزی می­ کنند و گام­‌های احتمالی را برای دستیابی به اهداف درمانی شناسایی می­ کنند. این اصول برای افزایش میزان مشارکت درمانی و حفظ انگیزه بیمار برای تغییر رفتاری کاربرد دارند. این ماژول بر اساس پژوهش­‌های انجام شده توسط وسترا، ارکویتز^[۱۷۰] و دوزوآ^[۱۷۱] (۲۰۰۹) در درمان فراتشخیصی بارلو و همکاران (۲۰۱۱) قرار داده شده است. این پژوهش­ها نشان دهنده کارایی این تکنیک­ها در درمان اختلال­‌های اضطرابی است (وسترا، آرکوویتز و دوزوآ، ۲۰۰۹). همچنین این ماژول مبتنی بر اصول و تکنیک­‌های به کار برده شده در مصاحبه انگیزشی است (میلر و رولینگ، ۲۰۰۲).

ماژول دوم: آموزش روانشناختی و جستجوی تجربه هیجانی

محتوای اصلی این ماژول آموزش روانی در مورد ماهیت هیجان­ها، مؤلفه‌های اصلی تجربه هیجانی و مفهوم پاسخ­‌های آموخته شده است. در طول این ماژول انتظار می­رود تا بیماران با پایش و جستجوی تجربه­‌های هیجانی خود عوامل نگهدارنده (مثل، ماشه چکان­‌های معمول و یا وابستگی­‌های محیطی)، آگاهی بیشتری نسبت به الگو‌های پاسخدهی هیجانی خود کسب کنند.

ماژول سوم: آموزش آگاهی هیجانی

ماژول آگاهی هیجانی برای کمک به بیماران طراحی شده است تا نحوه واکنش و پاسخ خود را به هیجان­ها شناسایی کنند و آگاهی غیرقضاوتی و متمرکز بر حال را در تجربه هیجانی خود تمرین کنند. در این ماژول از بیماران انتظار می­رود تا مهارت‌های مشاهده عینی تجربه­‌های هیجانی خود را در هنگام وقوع و در لحظه کسب کنند. این مهارت‌ها به آن‌ها اجازه می­دهد تا افکار، احساس­‌های جسمی و رفتار‌هایی را که در ناراحتی آن‌ها نقش دارند بهتر بشناسند. این مهارت‌ها با تمرین ذهن­آگاهی و القای هیجانی^[۱۷۲] همراه است.

نیست بر اثبات یزدان نزد عقل از تو بهتر هیچ برهـانی دگر
گر ببیند روی خوبت اهـرمن بی گمان گوید که یزدانی دگر
ای فرو برده به وصلت از طمع هر دلی بیهـوده دندانی دگر
وی برآورده به عشقت در هـوس هر کسی سر از گریبانی دگر
نیست بیمـار غم عشق تو را بهتر از درد تو درمانی دگر
دل به فرمانت به ترک جـان بگفت ای به از جـان هست فرمانی دگر
درون مایه ی اصلی غزل:
در این غزل، انوری ابتدا غم عشق معشوق را جانی دیگر برای جسم خویش می نامد و پس از تمجید از ظاهر معشوق می پردازد و آن را بهترین دلیل برای وجود خداوند می شمارد. در ابیات انتهایی هم این درد را چاره ی کار عاشقان بر می شمارد و دل و جان خود را آماده ی اطاعت از فرمان معشوق معرفی می کند. در این غزل انسجام معنایی در ردیف های عمودی غزل بسیار به چشم می آید.

بافت معنایی و آرایه های ادبی:
بیت اول:
ای معشوقی که غم عشق برای جسم من یک روح دیگر محسوب می شود و جان من دیگرهمچون تو معبود و معشوقی را نخواهد یافت. بین (جسم و جان) تناسب است. بین (جان و جانان) جناس ناقص افزایشی در آخر دیده می شود.
بیت دوم:
شاعر زلف معشوق را کافر خطاب می کند و می گوید هر زمان چشم و عقل من به زلف تو نگاه کرده اند. او مانند کافران آنها را مرتد ساخته و ایمان تازه ای آورده اند. در این بیت صنعت تشخیص دیده می شود. بین (کافر و ایمان) تضاد دیده می شود.
بیت سوم: هم شاعر در تشخیصی زیبا ادعا می کند که ای معشوق! هر لحظه از کمان غمزه ی تو تیری رها می شود که به چشم روح من برخورد می کند. یعنی نه تنها عقل کور شده است از دیدن زلف تو، بلکه روح من هم با دیدن غمزه های تو کور شده است. صنعت تشخیص در بیت مشهود است و بین (تیر و پیکان) تناسب دیده می شود.
بیت چهارم :
انوری حُسن جمال و زیبایی معشوق را بهترین دلیل برای اثبات وجود خداوند می داند.
بیت پنجم:
تأکید می کند که اگر شیطان و اهریمن هم روی معشوق را ببینند بی گمان به وجود خداوند اعتراف خواهند کرد. بین یزدان و اهرمن تضاد دیده می شود.
بیت ششم :
شاعر ادعا می کندهر دلی که صاحب آن تو را دیده است، طمع به وصل تو دارند و این طمع بیهوده است تا زمانی که من هستم. در این بیت تشخیص دیده می شود. همچنین دندان طمع فرو بردن کنایه از به چیزی طمع داشتن و نظر داشتن است.
بیت هفتم:
هم تأکید می کند که ای معشوق تو کسی هستی که در عشق تو هر کسی گریان و پریشان خاطر است. (سر از گریبان بر آوردن) کنایه از گریستن است.
بیت هشتم:
انوری ادعا می کند: برای کسانی که به عظق تو و درد آن مبتلا شده اند همین درد بهترین درمان است و چاره ی دیگری وجود ندارد. بین بیمار و درد و درمان تناسب است. بین درد و درمان تضاد است.
بیت نهم:
انوری می گوید: ای معشوق دل من به دستور تو از خود بی خود شد و ترک جان کرد و تنها تو را می بیند. ای کسی که از جان من هم با ارزش تر هستی، آیا دستور دیگری نداری تا اجابت کنم؟
وزن غـزل:
این غزل بر وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن در بحر رمل مثمن محذوف سروده شده است. وزن غزل کمک کرده تا موسیقی شعر از انسجام خاصی برخوردار باشد.
قافیـه:
کلمات قافیه در این غزل عبارتند از : جانی، جانانی، ایمانی و پیکانی، برهانی، یزدانی، دندانی، گریبانی، درمانی که در کنار ردیف «دگـر» قرار گرفته اند.

۴-۲-۱۳٫

نگارا بر سر عهد و وفا باش
در آیین نکو عهـدی چو ما باش
چنانک از ما جـدایی ماه رویا
ز هرچ آن جز وفا باید جدا باش
مرا خصمست در عشق تو بسیـار
نیندیشم تو بر حال رضـا باش
چو با جانم غم تو آشنـا شد
مکن بیگـانگی و آشنا باش
نگارینـا ترا باشم همه عمـر
خداوندی کن و یک دم مـرا باش
درون مایه ی اصلی غزل:
در این غزل، انوری با توجه به عشقی که تمام وجودش را فرا گرفته، در پنج بیت از معشوق خود می‎خواهد که بر سر عهد و پیمان خود بماند و این حال او را درک کند و از سرکشی و جفا بپرهیزد.
بافت معنایی و آرایه های ادبی:
بیت اول :
شاعر می گوید: ای معشوق من بر سر عهد و پیمان خود بمان و در آیین و شیوه ی وفاداری و پایبندی، همچون عاشقان باش. «ا» در نگارا حرف ندا است و نگار استعاره از معشوق است.
بیت دوم :
می گوید: همان گونه که از ما جدا هستی ای معشوق! از هر آنچه که غیر از اصول و مرام وفاداری است هم، جدا باش. ماه رو استعاره از معشوق است.
بیت سوم:
از عشق تو بسیار عصبانی هستم و سختی های زیادی را به جان خریده ام اما به آنها فکر نمی کنم و تنها رضایت تو برایم اهمیت دارد.
بیت چهارم: از معشوق می خواهد: وقتی که جان و روح او با غم این عشق پیوسته و آشنا شده است، تو هم بیگانگی را کنار بگذار و با من و عشق من بپیوند. بین (بیگانگی و آشنا) تضاد واضح است.
بیت پنجم:
در بیت آخر شاعر می گوید: ای معشوق من! من تمام عمر متعلق به تو هستم، تو هم مرحمتی کن و یک لحظه از آن من باش. (خداوندی کن) کنایه از «مرحمتی کن» است، (نگارین) استعاره از معشوق است که منادا واقع شده است.