تقریباً تا ۵۰۰۰ سال قبل هیچ گونه سیستمی برای کتابت وجود نداشت. با وجود اینکه فرهنگ انسانی در روندی شتابان روبه پیشرفت داشت، هنوز هیچ گونه وسیله ارتباطی که بر زمان و مکان غلبه کند. اختراع نشده بود به استثنای وسایلی مانند پرچم ها، دود و یاطبل‌ها. همه جوامع قبل از اخترا ع خط، تقریباً وابسته به قدرت صدای انسان بودند تا بر فاصله غلبه کنند و تنها وسیله ضبط هم حافظه بشری برای نگهداری محفوظات در طول زمان به حساب می آمد. در جوامعی که به ارتباطات شفاهی محدود شده بود. قصه گویان، اسطوره ها و حماسه ها و قصه ها را سینه به سینه به نسل های جدید یاد می دادند تا بدین وسیله تاریخ جمعیت آنها حفظ شود از آنجائیکه همه افکار بدین وسیله برای همیشه ضبط نمی شد، جوامع مختلف با این مشکل روبرو بودند که چگونه فناوری های پیچیده و یا فرهنگ غنی خود را حفظ کنند.

کتابت همه این معیار ها را تغییر داد. نوشته در واقع دومین انقلاب بزرگ ارتباطی بود که بعد از اختراع کلام و زبان در حدود ۴۰ و اندی هزار سال قبل ظاهر شد. البته تا زمان اختراع یک سیستم نوشتاری مؤثر زمان زیادی طی شد. اولین محملی که مردم برای نوشتن از آن استفاده کردند سنگ بود که بسیار دست و پا گیر بود و به راحتی قابل جابجایی نبود.
در طول چند قرن محملهای نوشتاری قابل حمل تری بوجود آمد مثل طومار ها و الواح . برای اولین بار امکان حفظ و ارسال مدارک به فواصل دور دست با به کار گیری همین الواح و طومار ها امکان پذیر شد و حکومت بر سر زمینهای فتح شده آسانتر شد.
قرنها بعد وقتی کتاب به صورتی عرضه شد که ته صفحات به صورت شیرازه بسته شده بود. قابلیت حمل آن به مراتب افزایش یافت. ولی تهیه یک نسخه از روی کتاب کار طاقت فرسایی بود. به کار بردن شاه پر پرندگان به جای قلم و همراه دوات توسط یک نسخه بردار ماهر کاری سخت محسوب می شد و یکسال و یا بیشتر وقت می برد در نتیجه کتاب در نسخه های فوق العاده محدودی عرضه می شد.
یکی از نقاط عطف در تاریخ ارتباطات بشری زمانی شکل گرفت که یوهانس گوتنبرگ دستگاه چاپ متحرک خود را با حروف فلزی قابل تغییر و دارای قابلیت جابجایی عرضه کرد. عصر چاپ از سال ۱۴۵۵ میلادی آغاز شد. در آن سال گوتنبرگ ۲۰۰ نسخه از کتاب مقدس معروف خود را به چاپ رساند. او سالهای متمادی کار کرد تا اختراعش را تکمیل کند.
صنعت چاپ ارتباطات را با انقلاب مواجه ساخت و سومین انقلاب ارتباطی را بعد از تکلم و کتابت بوجود آورد بعد از زبان و کلام، هیچ تحول دیگری به اندازه کتاب، چنین نقش عظیمی در توسعه انسانی بازی نکرده است.
ظرف چند سال بعد از صنعت چاپ، میلیونها نسخه کتاب از چاپخانه های اروپایی بیرون آمد. تاریخ غنی و پر بار کتاب، از الواح وطومارها تا صنعت معاصر چاپ کتاب، مرحله ای مهم و حیاتی از تکامل فرهنگ انسان به حساب می آید.
اختراع چاپ توسط گوتنبرگ موجب شد، انسان علاوه بر ارتباط مستقیم، به ارتباط نوشتاری دست یابد و با آغاز این مرحله، بشر به عصر کتابت یا عصر گوتنبرگ وارد شد. مک لوهان معتقد است، «دنیای آدم مقیم کهکشان گوتنبرگ را دنیای خطوط مستقیم و پشت سر هم، دنیای اعتقادات به فرضیه های ثابت و معلوم، دنیای طبقه بندی ها، دنیایی که در آن هر چیز باید در طبقه مخصوص خود قرار گیرد و هر معلولی فقط از علت تعیین شد خود ریشه گیرد، تشکیل می شود.
انسان در حدود ۳۸۰ سال در این کهکشان باقی ماند. در این عصر، بیشتر از حس بینایی استفاده می‌شد و علاوه بر محتوا، به رسانه یا وسیله انتقال پیام توجه گردید.
در نیمه دوم قرن پانزدهم صنعت چاپ، به سرعت پیشرفت کرد، نوشته های خبری افزایش یافت و امکان انتشار آن فراهم شد، البته این انتشار، به صورت ادواری نبوده است. مطبوعات ادواری یک قرن و نیم بعد از اختراع صنعت چاپ پدید آمدند. از آغاز قرن شانزدهم، اخبار به شکل کالای حقیقی درآمد و مطبوعات چاپی به عنوان نخستین وسیله ارتباطی نوین به حساب آمدند.
تکمیل شیوه چاپ با حروف متحرک سربی، در اواخر قرن پانزدهم و اوایل قرن شانزدهم میلادی، در انتشار اندیشه های نو و پیشرفت علوم و فنون، تاثیر بسیار داشت. با اختراع، پیشرفت و تکمیل صنعت و ایجاد شرایط فنی، مکانی، زمانی و مالی مساعد در زمینه تهیه و تکثیر نوشته ها و پیام های مکتوب، تحول بزرگی در ارتباطات غیر مستقیم آغاز شد و برای اشاعه معلومات و اطلاعات و افکار انسانی و پیشرفت فرهنگ و تمدن بشری امکانات وسیعی پدید آمد.
بدین ترتیب، مطبوعات یکی از محصولات مهم و رایج جامعه صنعتی شد که از آغاز قرن هفدهم، پیشرفت سریع خود را آغاز کرد و در نیمه دوم قرن نوزدهم و نیمه اول قرن بیستم، ویژگی های یک صنعت بزرگ را به خود گرفت.(رسالت،۶۵۶۵ ،۸۷)
مطبوعات از اوایل قرن هفدهم، سه دوره را پشت سر گذاشته اند:
نخستین دوره، از اوایل قرن هفدهم و با تأسیس نخستین نشریات دوره ای همراه بوده است. این دوره تا جنگ های استقلال امریکا و استقلال فرانسه در قرن هجدهم ادامه یافت. روزنامه های این دوره با سانسور متولد شدند.
با «انقلاب های دموکراتیک» غربی، اولین مرحله فعالیت مطبوعات رو به پایان گذاشت و دوره دوم آغاز شد. در این دوره مطبوعات عقیدتی و سیاسی رواج یافتند و روزنامه های جدیدی، به وسیله هواداران آزادی و حکومت های مردمی به چاپ رسیدند.
سومین دوره، از اواخر نیمه اول قرن نوزدهم آغاز شد که مطبوعات به وسیله سرمایه های بزرگ و همراه با آگهی های تجارتی انتشار یافتند.
با افزایش جمعیت و پراکندگی آنان در سطح کره خاکی نیاز به اطلاعات و تبادل آن بیشتر گردید. انسان که برای ارسال پیام های خود، زمانی از دوندگان مقاوم، اسب های تندرو و کبوتران نامه‌بر استفاده می کرد و زمانی دیگر، از مطبوعات و روزنامه ها، اما نتوانست نیاز اصلی اش را که تبادل سریع اطلاعات بود، بر طرف سازد؛ او به وسیله ای نیاز داشت تا پیام های خود را سریع تر منتقل کند. اختراع برق و سپس پیدایش تلگراف درسال ۱۸۳۲ توسط ساموئل مورس انگلیسی موجب شد، انسان بتواند برای نخستین بار اطلاعات را با سرعت بالا و از طریق رمزهای ساده به مسافت های طولانی انتقال دهد.
اما اختراع تلفن در سال ۱۸۷۶ توسط الکساندر گراهام بل و توماس واتسون آمریکایی، تحول بزرگی بود، زیرا علاوه بر غلبه بر زمان و مکان، این امکان فراهم آورده بود که صدای انسان دیگری را که کیلومترها از آنان فاصله داشت بشنود. اختراع تلفن انسان را قادر ساخت که از طریق سیم با افرادی فرسنگ ها دورتر از خود گفت و گو کند؛ هر چند تلفن در بالا رفتن سرعت ارتباطات تاثیر به سزایی داشت اما به دلیل استفاده از سیم، محدودیت در ارتباط همچنان وجود داشت و وسیله ای مورد نیاز بود، تا بدون سیم و با سرعت نور، اطلاعات را در فضا انتقال دهد و از موانع بگذرد، و آن چیزی نبود جز رادیو.
با اختراع رادیو در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، انسان وارد عصر الکترونی شد که بر ارتباطات راه دور تکیه داشت و حس غالب حس شنوایی بود. با اختراع دستگاه ارتباط بی سیم و رادیویی، توسط گوگلیلموما رکنی ایتالیایی در سال ۱۸۹۵ اخبار و اطلاعات با سرعت شگفت آوری تا نقاط دور دست منتشر شدند.
در مرحله بعد، سینما متولد شد. این وسیله ارتباطی که هدفش سرگرمی و پر کردن اوقات فراغت بود، کمتر جنبه خبری داشت و حتی از نظر انتشار نیز با دیگر وسایل ارتباطی تفاوت اساسی داشت، از جمله پیشرفت های چشمگیر علمی پس از جنگ جهانی دوم بود، زیرا در سال های آخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، با کوشش های که برای تکمیل فن عکاسی و فیلمبرداری صورت گرفت، وسایل نوینی چون سینما وتلویزیون در اختیار انسان گذاشته شد.
ظهور تلویزیون موجب گردید که رویدادها آن چنان که اتفاق افتاده اند، به جهان نشان داده شوند. گسترش تلویزیون پس از جنگ جهانی دوم و فراگیر شدنش، آن را به یک رسانه همگانی تبدیل کرد. این وسیله جدید که می توانست، پیام مشابهی را برای میلیون ها نفر به طور همزمان پخش کند، موجب همگون سازی مخاطبان و ایجاد مخاطبان یکسان شد و اغلب توسط دولت ها اداره می شد. رواج تلویزیون درسه دهه پس از جنگ جهانی دوم، به قول مک لوهان دنیای جدیدی از ارتباطات را موجب شد (کاستلز به نقل از مک لوهان، ۱۳۸۰، ۱۰۲). البته گسترش این رسانه جدید، به معنای از میان رفتن دیگر رسانه‌ها نبود.
هر چند که با رونق روز افزون تلویزیون، رادیو مرکزیت خود را از دست داد، ولی گستردگی و انعطاف پذیری آن بیشتر گردید. در حال حاضر، برنامه های رادیو و تلویزیون به صورت شبانه روزی شده است و اخبار را پیوسته پخش می کنند. از طرفی وجود روزنامه ها در اینترنت، دسترسی به اطلاعات را سریع تر می کند. در دوره جدید، یا در عصر اطلاعات، دیگر پیام واحد مورد استفاده نیست، زیرا در این دوره، به علت ناهمگن بودن افراد، به پیام های متنوع تر نیاز است.
در سال ۱۹۵۷ روس ها با بهره گرفتن از اندیشه پوپوف در بیرون از کره زمین، ارتباط را میسر ساختند و نخستین قمر مصنوعی با ماهواره، با نام اسپوتنیک به مدار زمین فرستاده شد.
حال انسان برای حفظ اطلاعات، باید وسیله ای را در اختیار داشته باشد تا اطلاعات به دست آمده را انباشته کند. در ابتدا انسان برای نگهداری اطلاعات، از مغز خوداستفاده می کرد، کندن تصویر بر روی سنگ را نیز می توان از وسایل اولیه انباشت اطلاعات در گذشته های دور دانست، اختراع حروف الفبا و استفاده از چرم به جای لوح های گلی و پیدایش کاغذ و اختراع چاپ و در سال ها بعد، پیدایش عکس، فیلم، ضبط صوت و نوار کاست و ظهور کامپیوترهای که می تواند، اطلاعات فراوانی را در حافظه خود نگه دارد، از دیگر وسایل انباشت اطلاعات است. با ورود کامپیوتر به زندگی بشر و ایجاد شبکه اینترنت، تحولی عظیم در زندگی بشر رخ داد و انقلابی عظیم با نام انقلاب اطلاعات رخ داد.
گسترش سیل آسای کامپیوتر در دهه های اخیر، مهم ترین تغییر را در نظام دانایی، از اختراع چاپ در قرن پانزدهم یا حتی از اختراع خط به این سو، پدید آورده است. همراه با این تغییر خارق العاده، گسترش شبکه ها و رسانه‌ها که کارشان جا به جا کردن دانایی و عناصر تشکیل دهنده آن، یعنی داده و اطلاعات است، به همان اندازه شگفت انگیز است اگر هیچ چیز دیگر تغییر نمی کرد، باز پیشرفت این دو بر انقلاب دانایی گواهی می داد؛ اما تحولات به هم پیوسته، این نظام دانایی یا «سپهر اطلاعاتی» را در جهان دارای تکنولوژی پیشرفته، به تدریج دگرگون می سازد. (تافلر، ۱۳۷۴، ۶۴۹)
البته، پیشرفت در ابزارهای مبادله اطلاعات با ابزارهایی که برای انباشتن اطلاعات در نظر گرفته شده، همراه بوده است. در حقیقت این دو فراگرد، جدا از یکدیگر نیست، چرا که انباشت اطلاعات، تراکم تجربه و دانش و آن چیزی است که افراد، نسل ها و ملت ها در سراسر تاریخ، برای آیندگانشان به میراث گذاشته اند. با ثبت و ضبط کردن، یا به یاد سپردن اطلاعات، به هر ترتیبی که هست، اطلاعات را برای آینده نزدیک و دور نگه می داریم (آذرنگ، ۱۳۷۱، ۳۴) از طرفی هنگامی که تجهیزات ارتباطی و ابزارهای انباشت اطلاعاتی است، چنان که از ترکیب سه تکنولوژی متفاوت، یعنی «صنایع کامپیوتر، نرم افزار و برنامه نویسی، صنایع فیلم سازی، سینما و تلویزیون، و صنایع مخابرات (تله کامیونیکیشن و الکترونیک)» ابرشاهراه اطلاعاتی ایجاد شده است که اطلاعات گوناگون صوت و تصویری را از طریق کابل های از جنس فیبر نوری، به مصرف کننده منتقل می سازد.
فیبرهای نوری بالاترین حجم اطلاعات را در کوتاه ترین زمان، در فواصل مختلف مبادله می کنند.(دادگران،۱۳،۱۳۷۴)
پس می توان گفت در دهه ۱۹۸۰، تکنولوژی های جدید، دنیای رسانه‌ها را با تغییر و تحول رو به رو کردند و با این دگرگونی، رسانه‌ها این توانایی را یافتند که اطلاعات را در سطح گسترده ای منتشر کنند و انفجاری در رابطه با کمیت اطلاعات ایجاد کنند؛ اما به علت از بین رفتن توده مردم، شمار مخاطبان رسانه‌ها در این دوره در حال محدود شدن است و انبوه مخاطبان به گروه های کوچک تر تبدیل شده اند.
دراینجا لازم است به بررسی این رسانه‌ها بپردازیم.
الف) مطبوعات چاپی و الکترونیک:
اختراع صنعت چاپ در زمینه وسایل ارتباط انسانی، انقلابی عظیم را با خود به همراه داشت. با تکثیر کتاب ها، علوم رونق یافت و با پیدایش و گسترش روزنامه ها، ارتباطات اجتماعی توسعه یافت، (معتمدنژاد،۵۷،۱۳۷۹ ) اواخر قرن شانزدهم و اوایل قرن هفدهم که صنعت چاپ توسعه واقعی یافت، مطبوعات رفته رفته خصوصیات امروزی را به دست آوردند و انتشار کتاب را تحت الشعاع قرار دادند.( همان،۶۷)
امروزه مکتوبات الکترونیک، حوزه گسترده ای را در بر می گیرد و فرایند کامپیوتریزه شدن به تدریج تمامی مراحل تولید را شامل می شود.
ارسال مطالب خبری یا مقالات، انتقال مطالب از طریق شبکه، ترکیب و ادغام مطالب، وارد کردن عکس و نمودار، صفحه بندی و در نهایت چاپ، نشر و توزیع و… این فرایند موجب از بین رفتن بسیاری مشاغل شده است و در عین حال، کیفیت مادی تولیدات را ارتقا بخشیده است( محسنی،۱۲۴،۱۳۸۰ )
امروزه، تهیه روزنامه در یک مکان و چاپ آن در مکان دیگر، امری عادی به حساب می آید و ما شاهد روزنامه های الکترونیک هستیم.
در۱۷ ماه مه ۱۹۹۱ یک مؤسسه پژوهشی در ژنو، معیارها یا استانداردهای شبکه جهانی تار نماها را منتشر کرد. در ماه مه ۱۹۹۲، روزنامه «شیگاگو تریبیون»، در ایالات متحده امریکا، نخستین نسخه روزنامه الکترونی را با نام «شیکاگو آن لاین»، بر روی مانیتور کامپیوترها فرستاد. بر اساس نشریه الکترونیکی ناشر و سردبیران ادیتور پابلیشر تا ماه آوریل ۲۰۰۱، بیش از ۱۲ هزار رسانه خبری در ایالات متحده امریکا موجود بوده است در دهه اول روزنامه های الکترونی، نه تنها هزاران رسانه خبری تار نماهای خود را راه اندازی کردند، بلکه میلیون ها نفر کاربر و گروه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و نظایر آن نیز تار نماهای خود را وارد شبکه جهانی تار نماها کردند.(بدیعی،۲۷،۱۳۸۲ )
نشریات الکترونی را از نظر امکاناتی که برای کاربران فراهم می کنند، به سه دسته اصلی تقسیم می‌کنند:
نسخه فشرده الکترونی روزنامه چاپی به صورت تصویری
روزنامه های الکترونی قابل جست و جو
ترکیب دو مورد بالا( همان،۸-۲۷ )
در این روزنامه ها دروازبانان، خودمخاطبان یا کاربران هستند که مطلب را از این روزنامه ها گزینش می کنند، در نتیجه هدایت افکار عمومی نیز تغییر می یابد. این روزنامه ها اطلاعات را به سرعت در اختیار ما می گذارند و مخاطبان قابل توجهی دارند. استفاده از آن بی هزینه یا بسیار کم هزینه است و منبع درآمد این روزنامه ها از طریق تبلیغات است.
البته عده ای معتقدند که دوره روزنامه نگاری نوشتاری به پایان رسیده است؛ ولی آنچه می بینیم، این است که فروش این روزنامه ها همچنان ادامه داشته و امتیازاتی نیز دارد؛ اما مسئله ای که وجود دارد، در اختیار قرار دادن اطلاعات دستکاری شده به مخاطبان، از طریق اینترنت است؛ در حالی که مطبوعات سنتی بر صحت و سقم اطلاعات و اخبار اهمیت داده و در صورت اشتباه آن را تصحیح می کنند.
ب) رادیو و تلویزیون:
از زمان بهره برداری عمومی از رادیو در سال ۱۹۲۰ و پس از آن، استفاده از تلویزیون در سال های پس از جنگ جهانی دوم، سال ها می گذرد و هر یک در زمان ظهورشان مخاطبان کثیری یافتند و هنوز هم شاهد وجود مخاطبان این رسانه‌ها هستیم. رادیو وتلویزیون که با بهره گرفتن از تکنولوژی های ما‌قبل خود به وجود آمده بودند، از جمله رسانه‌های نوین به حساب می آیند. این دو رسانه الکترونیکی، هر چند با یکدیگر تفاوت هایی دارند، اما دارای مشابهت هایی نیز هستند که از مهم‌ترین آن می توان به قدرت آنان در پخش مستقیم وقایع و رویدادها اشاره کرد.
نکته مهمی که در مورد این رسانه‌های الکترونیک اهمیت دارد، تنظیم و کنترل کار این دو رسانه توسط نهادهای دولتی است و به دلیل نزدیکی به مراکز قدرت، به ندرت توانستند، مانند رسانه‌های چاپی درچارچوب آزادی، حقوق و استقلال سیاسی، در بیان دیدگاه های خود به کار گرفته شوند.(آقاجانی،۱۳۸۱)
مسئله مهم در مورد تلویزیون در عصر حاضر، تجاری شدن آن است که به نحو فزآینده ای در سراسر جهان، به انحصار روی آورده است. اگرفرمول های معنایی را که زیر بنای برنامه های مردم پسند است، بررسی کنیم، در می یابیم که محتوای آنها با یک دیگر تفاوت چندانی ندارد. با این همه، این واقعیت که همه مردم همزمان برنامه های یکسان نگاه نمی کنند و فرهنگ و گروه اجتماعی، با سیستم رسانه‌ها ارتباط ویژه ای دارد، عامل تفاوت های عمده ای با سیستم قدیمی رسانه‌های گروهی استاندارد شده است. علاوه بر این، شیوه رایج «تماشای همزمان چند برنامه» موجب شده است که بینندگان، ترکیب تصاویر مخصوص خود را ایجاد کنند. با اینکه رسانه‌ها در سطح جهانی با یکدیگر مرتبط شده اند و برنامه ها و پیام ها در شبکه جهانی در گردش هستند، ما در دهکده ای جهانی زندگی نمی کنیم، بلکه در کلبه هایی فراخور حال هر منطقه زندگی می کنیم که در سطح جهانی تولید و در محدوده محلی توزیع شده اند.( کاستلز،۳۹۷،۱۳۸۰)
ج) رسانه‌های جدید الکترونیکی- تکنولوژی های ارتباطی و اطلاعاتی جدید:
منظور از تکنولوژی های جدید، تکنولوژی هایی هستند که پس از دهه ۷۰ میلادی ایجاد شده اند.
تکنولوژی اطلاعاتی شامل شبکه های اطلاعاتی کامپیوتری کمیت و کیفیت اطلاعات قابل دسترس را به شیوه ای انقلابی و بی سابقه دگرگون ساخته است. همچنین تکنولوژی ماهواره، موجب ظهور رسانه‌های الکترونیکی درسطح جهان شده است. تاثیرات انقلابی فیبر نوری و فن آوری ماهواره ای برتحرک انواع اطلاعات و تصاویر، نیل به ابر شاهراه های اطلاعاتی چند رسانه ای جهانگیر را امکان‌پذیر می سازد. افزایش قدرت رایانه، نرم افزارهای رایانه ای، تحولات در فن آوری ارتباطی به گونه های مختلف، به فشرده شدن جهان کمک کرده اند (آکسفورد،۱۴۴،۱۳۷۸ ).
به هرحال، این تکنولوژی های جدید ارتباطی در تمام زمینه ها تاثیر گذارند؛ برای نمونه در عرصه سیاست از طریق اینترنت، شهروندان می توانند، با دولتمردان خود مسائل و مشکلاتشان را حل کنند، یا نامزدهای انتخاباتی می توانند، از طریق اینترنت به فعالیت بپردازند؛ به این ترتیب تکنولوژی و دانش فنی بر ماهیت قدرت تأثیر گذاشته است.
در اقتصاد هم تکنولوژی اطلاعاتی، موجب تحولاتی شده است؛ برای نمونه تسریع مراودات بازرگانی، بین المللی شده و جریان های پول، کالا و اشخاص، به واسطه پیشرفت های فناورانه متعدد شتاب بیشتری یافته اند.(سیف زاده،۱۷۴،۱۳۷۸)
از جمله این تکنولوژی های ارتباطی و اطلاعاتی جدید عبارت است از:
۱- ماهواره ها:
ماهواره ها یکی از وسایل مهم ارتباطی درقرن حاضر هستند که همچنان در حال رشد و گسترش است.