امام علی (ع) که تربیت یافته مکتب قرآن و پیامبر اکرم صلی علی علیه و آله است به شایسته سالاری در نظام مدیریتی تاکید فراوان دارد و در سخنان زیادی به وضوح این موضوع را بیان می دارند. چنانچه در خطبه ۱۷۲ می فرماید: «ایها الناس ان احق الناس بهذا الامراقوام علیه و اعلمهم بامرالله فیه» ای مردم همانا سزاوارترین مردم به امر خلافت و رهبری امت، تواناترین بر اداره آن و دانا به فرمان خداوند در فهم مسائل است. از جستجو در نهج البلاغه و تفاسیر آن و تحقیقات انجام شده، می توان ملاکهای شایسته سالاری مدیران را به چهار حیطه طبقه بندی نمود: ۱ـ معیارهای ایدئولوژیکی: معیارهایی که ریشه در جهان بینی اسلامی دارند و بارزترین وجه تمایز مدیریت اسلامی از مدیریت غربی هستند مثل: تقوا، ایمان… ۲ـ معیارهای زمینه ساز: عوامل سنجشی که به عنوان پیش زمینه معیارهای ارزشی و تخصصی به شمار می روند، مثل حسن سابقه، … ۳ـ معیارهای تخصصی: دانش و فنونی که مدیر در امر مدیریت نیازمند آنهاست مثل: تجربه کاری و توانمندی ۴ـ معیارهای ارزشی ـ اخلاقی: معیارهایی که شامل مجموعهای از رفتارهایی است که در جوامع انسانی مورد پذیرش است و به نام ارزشهای جهانی نیز شناخته می شوند مثل: امانتداری، صداقت و… (موسی زاده، ۱۳۸۸). حال به بررسی مختصر، از معیارهای انتخاب و شایسته سالاری مدیران در نهج البلاغه
می پردازیم
۱ـ۷-۴ خدا محوری و تقوا
در مدیریت اسلامی خدا محوری و تقوی اساس کار و سازندگی است و همه چیز با معیار تقوا ارزیابی می گردد. امام علی (ع) شیوه برخورد و اصول مدیریت را در نامه خود به مالک اشتر از تقوا و خداگرایی آغاز می کند، و سفارش می کند که اداره صحیح جامعه اسلامی را با تقواگرایی، عبادت و بندگی، خود سازی و توجه به امدادهای غیبی خداوند سازمان دهید.
به فرمایش حضرت در خطبه ۱۵۶ تقوا خانهای است چون دژ محکم و استوار و در خطبه ۲۲۱ تقوا را کلید هدایت و رستگاری و اندوخته روز قیامت معرفی می کند که انسان را از هر بندگی آزاد می کند و از هر بدبختی آزاد می سازد. روشن است اگر مدیر خود تقوا نداشته باشد و گرفتار هواهای نفسانی و امیال و غرایز حیوانی باشد، نمی تواند افراد زیر مجموعه خود را ارشاد و هدایت نماید.
حضرت علی (ع) اوصاف متقین را چنین معرفی می فرمایند: تقوا پیشگان، فضیلتی خاص دارند: گفتارشان از روی صداقت و راستی است، در لباس و پوشاک و زندگی اعتدال و میانه رو هستند، راه رفتنشان با تواضع و فروتنی است، ازآنچه خداوند برایشان حرام دانسته، چشم می پوشند… تنها پروردگار در نزدشان بزرگ و غیر او پیش چشمشان بی مقدار و پست کوچک است(فیض السلام، خطبه ۱۸۴).

می توان گفت تقوا دو اثر مهم در مدیر اسلامی دارد: یکی روشن بینی و بصیرت و دیگری توانایی بر حل مشکلات و خروج از مضایق و تاریکیها (موسی زاده، ۱۳۸۸).
۲ـ۷-۴ ایمان
ایمان، سرچشمه همه اوصاف شایسته برای همگان، بخصوص برای مدیران می باشد. ایمان، به کار و فعالیتهای آدمی، ارزش و انگیزه می بخشد، انسان را پر تحرک و خستگی ناپذیر و امین می نماید و آدمی را عاشق خدمت به خود، خانواده، مردم، میهن و بالاتر از همه به دین و مخلوقات پروردگار می کند. ایمان امنیت می آورد و راه خیانت را می بندد و انسان را از لغزشها حفظ می کند و… چنانچه تعریف ایمان از زبان حضرت علی(ع) معرفت و شناخت به دل (اعتقاد و باور نمودن) و اعتراف به زبان و انجام دادن با اعضا (دست و پا و چشم و گوش و زبان و..) است(نهج البلاغه، فیض الاسلام، حکمت ۲۱۸، ص ۱۱۸۷). حضرت همچنین ایمان داشتن را روشنترین راه ها بیان می کنند که سیادت و سعادت همیشگی را در پی دارد، زیرا ایمان همانند چراغ نورانی است که آدمی را به کردارهای شایسته راهنمایی می کند، که با انجام آنها پی به وجود ایمان می برد، یعنی اعمال صالحه نتیجه و ثمر ایمان است. در حکمت ۲۵۲ ایمان را چون نقطه سفیدی می دانند که در دل به وجود می آید و هر چقدر ایمان قوی تر شود آن نقطه سفید در دل دامنه بیشتری را احاطه می نماید(فیض الاسلام، خطبه ۱۵۵ و ۱۵۶).
۳ـ۷-۴ اخلاص
اخلاص در لغت به معنی پاک و خالص بودن، خلوص نیت و عقیدهای پاک داشتن است در عمل ابتدا باید آنرا در زندگی معصومین جستجو کرد، پیامبران و امامان صرفاً برای اجرای دستورات الهی فعالیت می کردند و به دنبال منافع شخصی نبودند و بی نهایت در کردار و رفتار خود پاکی و خلوص نیت داشتند. در این رابطه حضرت امیر (ع) می فرمایند: قلبی که از ترس خدا لرزان است، همواره پایدار و با اطمینان باد! من همواره منتظر فرجام نیرنگ شما مردم بودم، و نشانه های فریب خوردگی را در شما می نگریستم و تظاهر به دینداری شما، پردهای میان ما کشید، ولی من با صفای باطن، درون شما را می خواندم(نهج البلاغه، خطبه۴، ص۴۹. به نقل از دهکردی و جوکار، ۱۳۸۶، ص۳۶۲).
۴ـ۷-۴ بصیرت:
در جامعهی اسلامی مدیر علاوه بر داشتن مدیریت، نیازمند به روشن بینی و بصیرت و بینشی است تا او را قادر سازد در هر موقعیت نقش مقتضی را ایفا نماید. مدیریت اقتضا می کند که مدیر گاه خشونت به خرج دهد و گاه نرمش، گاه سخت بگیرد و گاه آسان، گاه از خود قاطعیت نشان دهد و گاه سکوت کند،گاه زیرکی نشان دهد و گاه تغافل و تجاهل کند، و با هر کسی به اندازه شعور و عقل و استعدادش برخورد کند. حضرت امیر در فرمان حکومت مصر مالک اشتر را چنین مورد خطاب قرار دادهاند: « مالکا، حق را نشان و علامت نیست که در برابر دیدگان جلوه کند و شخصیت خود را بنمایاند، پیکر حق همیشه در پیراهن باطل پوشیده و پنهان است، رادمردی که باید دست تحقیق و تتبع دراز کند و آن پیکر پاک را از جامهی نارسا و آلودهی فریب عریان سازد (نهج البلاغه، فاصل، ص۲۷۲).
۵ـ۷-۴ تخصص و تجربه
کسانی که در امور واگذاشته به ایشان از دانش و تجربیات بیشتری برخوردارند بهتر می توانند در بین نیروها مورد پذیرش واقع شوند و قدرت شخصی به دست آورند، چرا که انسانها در مقابل کسانی که احساس کنند از نظر دانش و مهارت و آگاهی در سطحی بالاتر از خودشان هستند، حرف شنوی و اطاعت بیشتری دارند، برعکس اگر بدانند فردی از نظر اطلاعات ضعیف تر از خودشان است، حتی الامکان از اطاعت و فرمانبری او خودداری می کنند. حضرت علی (ع) در نامه ۵۳ به مالک اشتر می فرمایند: اندیشه و نظر هر فرد به اندازه تجربه اوست (آمری، حدیث، ۵۴۲۶). و ان کس که تجربه ها را حفظ کند و به موقع از آنها بهره گیرد کارهایش به نتیجه می رسد(همان منبع، حدیث، ۹۱۸).
۶ـ۷-۴ سعه صدر
سعه صدر از ویژگیهای مهم مسئولان و مدیران است، کسی دارای سعه صدر است که از گشادگی روح و همتی عالی و اندیشهای بلند برخوردار باشد، سعه صدر موجب دوراندیشی و واقع نگری مسئولان و مدیران می شود و اگر دولتمردان فاقد این خصلت باشند از عهدهی بسیاری از مشکلات و نارساییها بر نمی آیند و شایستگی رهبری و مدیریت افراد را ندارند. حضرت موسی(ع) هنگامی که برای هدایت انسانها مبعوث می شود دست به دعا برمی دارد و اولین درخواست او از خداوند شرح صدر است و می فرماید: پروردگارا سینهی مرا گشاده دار(سوره طه، آیه ۲۵). سعه صدر آنقدر مهم است که حضرت علی (ع) آن را ابزار حکومت و مدیریت می دانند و می فرمایند: «آله الرئاسه سعه الصدر» ابزار ریاست سعه صدر است. ( نهج البلاغه، حکمت، ۱۷۶). و همچنین آن حضرت می فرمایند:” به درستی که این دلها ظرفهایی هستند که بهترین آنها دلی است که ظرفیت و گنجایش آن برای خوبیها بیشتر است"( غررالحکم، ج۱،ص۲۱۷). بصیرت و نورانیتی که اندیشهی انسان در نتیجه شرح صدر پیدا می کند، نقشی اساسی در تصحیح برخوردهای اجتماعی او دارد (نبوی، ۱۳۸۶، ص۱۴۸). چنین فردی صاحب ویژگیهایی خواهد بود که از نشانه های سعه صدر می باشد و لازم است به چند نمونه از آن اشاره گردد:
۱-۶-۷-۴ حلم و بردباری
یکی از نمونه های سعه صدر حلم است. کسانی که حلیم بوده و دارای این ویژگی هستند، در اداره و رهبری انسانها توفیق بیشتری دارند. یاری دهنده مدیر در مشکلات و نحوهی برخورد با آنها، ثبات روحی و شکیبایی و بردباری اوست، زیرا که مدیر در پرتو این وزانت، فرصت فکری برای مقابله با مشکل را پیدا کرده به حل آن اقدام خواهد نمود. حضرت علی (ع) در این رابطه می فرمایند: « انسان صبور، پیروزی را از دست نمی دهد هر چند زمان آن طولانی شود» (حکمت ۱۵۳). و در جای دیگر می فرمایند: آن کس را فرمانده لشکریان نما که از همه در علم و بردباری بالاتر باشد و از کسانی باشد که خشم او را فرا نگیرد و به زودی از جای خود به در نرود (نهج البلاغه، نامه ۵۳).
۲-۶-۷-۴ مقاومت در برابر مشکلات
یکی دیگر از نمودهای سعه صدر مقاومت در برابر ناملایمات و سختیهاست. مشکلات و مسائلی که در برابر رهبران قد علم می کند، معمولاً به شکل مشکلات سیاسی، مشکلات کاری و یا مسائل و رخدادهای ناگهانی انجام می گیرد که در هر صورت مدیر باید در برابر آنها چون کوه استوار و با استقامت و دارای عزم و اراده پولادین باشد. حضرت امام علی(ع) نیز در این مورد در نامهی ۵۳ فرمودهاند: پس برای مشاغل کلیدی از سپاهیان و لشکریان خود کسی را انتخاب و مسئول بنما که در برابر دشواریها و پیش آمدهای سخت و تلخ استوار باشد و مصیبتهای بزرگ، وی را از پا ننشاند. فردی باشد که هنگام ناتوانی و ضعف دیگران، بر او ضعف و ناتوانی غالب نشود و بر اثر بی خیالی دیگران، بی تفاوت نگردد(قوچانی، ۱۳۷۴، ص ۱۳۶).
در حقیقت مقاومت و پایداری در برابر مشکلات و تحمل هر گونه سختیها یکی از نشانه های ارزشمند سعه صدر است که اگر مدیران و رهبران جوامع اسلامی در برار این دشواریها صبور بوده و و روحیه خود را حفظ کنند و به دور از هرگونه ترس و اضطراب هدایت امور را به دست گیرند مطمئنا پیروز و موفق خواهند بود. چنانچه حضرت امیر علی (ع) می فرمایند: نه در هنگام اقبال نعمت مغرور و خوشحال باش و نه در هنگام شداید، سست و ترسو و ضعیف(نهج البلاغه، نامه ۳۳).
۳-۶-۷-۴ تحمل افکار مخالف:
یکی دیگر از علائم سعه صدر قدرت و توان تحمل افکار مخالف است. در دنیای مدیریت باید بین مخالفانی که صرفاً بنای مخالفت دارند و کسانی که افکار مخالف دارند تفاوت قائل بود. توان تحمل افکار و اندیشه های مخالف از سعه صدر انسان حکایت می کند و هر که دارای این ویژگی باشد در جان نیروها نفوذ کرده و به قدرت شخصی دست می یابد. از این رو هر کس رهبری گروهی را به عهده گرفت باید خود را برای رویارویی و تحمل اندیشه ها و افکار گوناگون مهیا کند. کسانی که انتقادات خود را دوستانه و با محبت رو در رو مطرح می کنند، بهترین دوستان انسان به شمار
می روند و باید سخنان صحیح و حق آنان را پذیرفت و دانست که انتقادپذیری نه تنها موجب شرمساری نیست، بلکه برعکس ذلت و سرافکندگی در نپذیرفتنی حق است. حضرت علی (ع) در این زمینه می فرمایند: کسی که به غیر حق به دنبال عزت باشد، ذلیل می شود و کسی که با حق دشمنی کند به سستی مبتلا خواهد شد (غرر الحکم، ج۲، ص۱۹۵).
۷-۷-۴ تواضع و فروتنی
مدیر نظام اسلامی به دلیل شخصیت خود ساخته انسانی خویش برای پست و مقام اصالت قائل نیست، آنچه برای او ارزش دارد، رضایت خداوند و خشنودی خلق است، به همین لحاظ هر مقدار که مقام و منزلت اجتماعی او بالاتر رود فروتنی و شکسته نفسی او افزایش خواهد یافت. در حقیقت مدیریتی که خود را در خدمت مردم می داند، در رفتار خود با مردم متواضع بوده و به هیچ وجه در رفتارش با آنان برتری و سلطه گری نمی کند. چنانچه حضرت امیرالمومنین در نامهای به یکی از والیان می فرمایند: در برابر رعیت فروتن باش(دلشاد تهرانی، ۱۳۷۷، ص۱۳۴).
۸-۷-۴ حسن خلق و گشاده رویی
خوش اخلاقی یکی از عوامل جلب محبت نیروها و کارکنان و مایه ایجاد صلح و دوستی بین افراد
می باشد. گشاده رویی و صمیمت مدیران در محیط کار جاذبهای بسیار قوی برای شان بوجود می آورد و همگان را به انجام وظیفه، مشتاقتر و مصممتر می سازد. مدیر اسلامی می تواند با داشتن فرح حسن، و خوش برخورد بودن در بین افراد جاذبه ایجاد کند. همانطور که کج خلقی جاذبه را از مدیر سلب می کند و او را در نظر افراد فاقد ارزش و اعتبار می سازد، با گشاده رویی مدیر می تواند جاذبه ایجاد کند. امام علی(ع) در نامه ۴۶ به یکی از کارگزاران سیاسی خود می فرماید: پر و بالت را برابر رعیت بگستران، با مردم گشاده روی و فروتن باش و در نگاه و اشارهی چشم، در سلام کردن و اشاره نمودن با همگان یکسان باش تا زورمندان در ستم تو طمع نکنند و ناتوانان از عدالت تو مایوس نگردند. و در جای دیگر می فرمایند: کسی که درخت شخصیت او نرم و بی عیب باشد، شاخ و برگ او فراوان است(نهج البلاغه، حکمت۲۱۴، ص۶۷۵).
۹-۷-۴ رفق و مدارا
این خصلت مدیر را قادر می سازدکه، در شرایط مختلف، انعطاف پذیری لازم را داشته باشد و افرادی را که سلیقههای گوناگون و افکار و احساسات متضاد دارند در جهتی که خود می خواهد هدایت کند و به کار گیرد. به کارگیری رفق و مدارا در ادارهی امور مایه پیوند درست زمامداران و مردمان است و بدین وسیله درهای توفیق در تحقق برنامهها و سیر به سوی اهداف گشوده می شود. حضرت علی (ع) در نامه ۴۶ به یکی از کارگزاران خود می فرمایند: شدت و سخت گیری را با کمی نرمش و مدارا در هم آمیز و در انجا که مدارا کردن بهتر است مدارا کن (خدمتی ۱۳۸۱، ص ۳۴). همچنین روایت شده از امیرالمومنین که فرموند: کسی که در امور خویش رفق در پیش گیرد، به انچه از مردم می خواهد، نائل شود(دلشاد تهرانی، ۱۳۷۷، ص ۲۰۲).
۱۰-۷-۴ عفو و بخشش
از انجایی که مدیریت هنر انجام کار به وسیله دیگران است، چه بسا که در روند انجام کارها گاهی اوقات اتفاقات پیش بینی نشده ممکن است روی دهد و چنانچه مدیر در اینگونه موارد روح عفو و گذشت در او نباشد، موفق نخواهد بود. حضرت علی (ع) در فرمان حکومت مصر به مالک اشتر، مدیران را به عفو وگذشت فرا می خواند و می فرمایند:
«ای مالک! با بخشش و بزرگواری، لغزشها و نادرستیهای قابل جبران را ببخش، همچنانکه دوست
می داری خداوند از خطا و لغزش تو درگذرد، زیرا تو در مقام مدیریت که مقام بالاتری می باشد قرار داری(تقوی دامغانی، ۱۳۸۳، ص ۲۲۷).
۱۱-۷-۴ انتقاد پذیری
مدیر نظام اسلامی باید به همکاران و افراد مجموعه تحت ادارهی خویش اجازه انتقاد و اظهار نظر بدهد و به انتقاداتی که به شیوه مدیریت و اقدامات او می شود با دقت و انصاف و حوصله گوش فرا دهد و اگر متوجه شد انتقادی وارد است به اشتباه خود اعتراف کرده و تصمیماتش را اصلاح نماید. حضرت امیرالمومنین علی (ع) مردم کوفه را چنین مورد خطاب قرار می دهند: «با من به گونهای که با جباران و گردنکشان سخن می گویند سخن نگویید و انتقاداتی را که از افراد عصبانی پنهان می کنید از من پنهان نکنید و نپندارید که اگر انتقاد درستی بر من داشته باشید آن را نخواهم پذیرفت زیرا کسی که شنیدن سخن عدل بر او دشوار و سنگین می آید، عمل کردن به عدل و حق بر او دشوارتر است( نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه ۲۰۷، ص ۶۷۱).
۱۲-۷-۴ وفای به عهد
تعهد در برابر وعدهها و وفای به قرار دادها یکی از عالیترین خصلتهای زیبای انسان به شمار می آید، ارزش و وفای به عهد آن اندازه است که حضرت امیرالمومنین (ع) در فرمان به مالک اشترمی فرماید: مالکا! به هر چیز وعده کردی، در موعد مقرر وفا کن، زیرا خداوند خلف وعده را سخت دشمن می دارد، آنجا که در قرآن می فرماید: این که بگویید و نکنید، سخت مرا به خشم
می آورد(نهج البلاغه، ترجمه فاصل، ص ۲۷۸).
۱۳-۷-۴ قاطعیت
مدیر شایسته کسی است که در ادارهی سازمان و افراد تحت مدیریت خود کمتر دچار حیرت و تردید و ضعف در تصمیم گیری می شود. حتی با قاطعیت تمام، مواضع پیشرفت کار را از سر راه برمی دارد و گره های کور را می گشاید. نقش و تاثیر جدی بودن مدیران در تمام لحظات بر کسی پوشیده نیست دودلی و عدم قاطعیت مدیر باعث می شود که تردید و ابهام و سردرگمی در همه بدنه سازمان سرایت کرده و کارها در زمان مناسب به انجام نرسد و سازمان به اهداف مورد نظر دست پیدا نکند. امام علی (ع) از شک و تردید بی مورد نهی کرده و می فرمایند: علم خویش را به جهل و یقین خویش را به شک تبدیل نکنید، وقتی دانستید عمل کنید و زمانی که یقین کردید، اقدام نمایید(خدمتی، ۱۳۸۱: نهج البلاغه،حکمت۲۷۴، به نقل از نصیری ۱۳۸۸، ص ۷۹).
همچنین آن حضرت در نامه خود به مالک توصیه می فرمایند که برای قضاوت، افرادی را برگزیند که ویژگیهای لازم از جمله قاطعیت را داشته باشند(نهج البلاغه، نامه۵۳).
۱۴-۷-۴ تغافل و چشم پوشی
تغافل یعنی خود را ناآگاه نشان دادن و تظاهر به غفلت و بی اطلاعی کردن. از آنجایی که به جز معصومین که از هر گونه خطا و گناه در امانند، سایر انسانها به عللی در معرض خطا قرار دارند. مدیران باید در برخورد با افراد به خصوص زیر دستان گذشت داشته و در مقابل برخی از خطاهای آنان خود را به تغافل بزنند. در این رابطه حضرت علی (ع) می فرمایند: مردم از پیش گرفتار لغزش و خطا بوده به سببهایی، بدکاری به آنها روی آورده است، به عمد یا سهو دچار لغزش می شوند پس اگر پیش آمدی آنان را به عمد یا به سهو به بدکاری واداشت نباید به ایشان بخشش و عفو روا نداشت، بلکه با بخشش و گذشتِ خود آنان را عفو کن همانطور که دوست داری خدا با بخشش و گذشت تو را بیامرزد. تا توانی عیبهای دیگران را بپوشان تا خداوند عیبهای تو را که خواهی از رعیت مستور بماند، بپوشاند.
۱۵-۷-۴ اعتقاد به آخرت و روز حساب
مدیری که معتقد به روز حساب و قیامت است کوشش و تلاش می کند تا هوای نفسانی خود را به اعتدال کشاند و در مسیر قرآن و اسلام حرکت نماید و خود را برای آن روز آماده می نماید زیرا که فردا راه برگشت و جبرانی وجود ندارد. امام علی (ع) هم در سخنان خود تاکید برآماده نمودن خود برای روز بازپرسی و روز حساب و پرهیز از هوا و هوسهای نفسانی تاکید می کنند و می فرماید: آگاه باشید امروز روز مضمار و روز مهیا شدن است و فردا روز پیشی گرفتن؛ پس نتیجه پیشی گرفتن، بهشت و نهایت کار(عقب مانده) آتش است (فیض الاسلام، خطبه ۲۸).
همچنین در نامه ی ۴۸ خطاب به یکی از کارگزارانش می فرمایند: و آن روز مکر و حیله به کار