جدول4-21- میانگین ارزش درک شده مشتریان بانک دولتی و خصوصی

ارزش درک شده

تعداد

میانگین

انحراف استاندارد

میانگین خطای استاندارد

دولتی

370

28/3

54/0

046/0

خصوصی

372

53/3

51/0

044/0

آزمون تفاوت در سطح رضایت مشتریان بانک­های دولتی و خصوصی
برای آزمون تفاوت در رضایت مشتریان بر مبنای خصوصی یا دولتی بودن بانک­ها، از آزمون T با دو نمونه مستقل استفاده شد. بر این اساس فرض­های صفر و یک این آزمون به صورت زیر بیان می­ شود:

H₀: میانگین سطح رضایت مشتریان بانک­های دولتی و خصوصی با هم برابر است.
H₁: میانگین سطح رضایت مشتریان بانک­های دولتی و خصوصی با هم برابر نیست (اختلاف دارند).
نتایج مربوط به این آزمون در جداول زیر آمده است. در جدول 4-22، برای تفسیر نتایج ابتدا باید آماره F (آزمون لِوِن^[419]) در نظر گرفته شود. در صورتی که سطح معنی­داری یا sig بزرگتر از 05/0 باشد، فرض برابری واریانس­های دو گروه (دولتی و خصوصی) پذیرفته شده و از نتایج ردیف اول برای تفسیر اختلاف میانگین­ها استفاده می­ شود. در صورتی هم که سطح معنی­داری یا sig کوچکتر از 05/0 باشد، فرض عدم برابری واریانس­های دو گروه پذیرفته شده و از نتایج ردیف دوم برای تفسیر اختلاف میانگین­ها استفاده می­ شود. با توجه به جدول 4-22، سطح معنی­داری یا sig آماره F بزرگتر از 05/0 است (271/0 > 05/0)، پس فرض برابری واریانس­ها یا ردیف اول جدول در نظر گرفته می­ شود. سپس در ردیف اول بر مبنای آماره t و سطح معنی­داری آن می­توان اختلاف یا عدم اختلاف در میانگین سطح رضایت مشتریان بانک­های دولتی و خصوصی را بررسی کرد. با توجه به این که آماره t بزرگتر از 96/1 است (47/2> 96/1) و یا سطح معنی­داری (sig) کوچکتر از 05/0 است (01/0 < 05/0)، فرض H₁ یک تأیید می­ شود و به این نتیجه می­رسیم که میانگین سطح رضایت مشتریان بانک دولتی با مشتریان بانک خصوصی اختلاف معنی­داری دارد. میانگین رضایت مشتریان بانک دولتی و خصوصی نیز در جدول 4-23 آورده شده است که گویای اختلاف سطح رضایت دو گروه است. بر اساس میانگین­ها در این جدول مشخص می­گردد که مشتریان بانک­های خصوصی رضایت بالاتری از مشتریان
بانک­های دولتی دارند. به عبارت دیگر، مشتریان بانک­های خصوصی رضایت بیشتری در مقایسه با مشتریان بانک­های دولتی دارند.
جدول 4-22- آزمون تفاوت سطح رضایت مشتریان بانک­های دولتی و خصوصی

آماره F

sig

آماره t

sig
(2- tailed)

اختلاف میانگین

حدود اختلاف­ها در اطمینان 95%

نتیجه

۱-وی به چالش نخست که به وسیله پرسش از علت عدم خلق خیر کثیر به صورت خیر محض ، پدید آمده بود ، بر اساس لزوم ارتفاع عالم ماده و تبدل موجودی مادی به مجرد و بسنده کردن به عالم تجرد ، پاسخ دادند .
۲- به چالش دوم نیز که از راه اضطراری بودن فعل و شر انسان ، به جهت وقوع در قضای الهی ، پدید آمده بود ، بر اساس تعلق قضا به فعل انسان با وصف اختیاریت ، پاسخ دادند .
۳- به چالش سوم که از راه باور به زاید بودن ورود حکیمان به بحث شرور ، به علت باور به موجَب بودن خدای متعال پدید آمده بود ، بر اساس عدم منافات ضرورت علی با مختار بودن خداوند متعال ، پاسخ دادند .
۲- عدم تفاوت بین فاعل بالجبر و فاعل بالقصد
یکی از ابتکارات علاّمه طباطبایی این است که میان فاعل بالجبر و فاعل بالقصد که دیگران آنها را قیم هم و از اقسام هشت گانه علت فاعلی برمی شمردند، فرقی قائل نیستند. در توضیح باید گفت که «فاعل بالجبر» به فاعلی گفته می شود که به فعل، علم داشته باشد؛ اما نسبت به آن اختیاری نداشته باشد مانند انسان مکره و مبور که برای انجام کاری که مورد خواست و میل او نیست، مجبور شود و «فاعل بالقصد به فاعلی اطلاق می شود که افزودن بر علم به فعل خود، اراده نیز دارد؛ مانند انسانی که افعال اختیاری خود را انجام می دهد.»

علاّمه معتقد است در فاعل بالجبر، کاری که اجبار کننده می تواند انجام دهد، این است که فعل را برای فاعل مکره، راحج و متعین کند؛ به این معنی که فاعل تنها با انجام فعل مواجه اشد و چاره ای جز انجام ان نداشته باشد اما این امر باعث نمی شود فاعل در برابر فعل، اراده ای نداشته باشد، زیرا وی با ارزیابی رخداد خارجی و ترجیح جنب سلامت و امنیت خود، اقدام به انجام امور کار مورد اجبار می کند؛ بنابراین فاعل بالجبر نیز دارای اراده است و نمی توان او را فاقد اراده دانست و فاعل بالجبر در حقیقت یکی از اقسام فاعل بالقصد است و در خارج، جدای از آن نیست.
پس علاّمه در این عدم اختلاف، استدلالی دارند مبنی بر این که بین فاعل مکره و فاعل بالقصد، در انجام افعال قبیح و حسن، مستوجب عقاب و ثواب، و مدح و ذم نیست؛ اما این اختلاف به مبادی اختیاری در فعل و اختلاف ماهوری آنها برنمی گردد تا اختلاف بین دو فاعل، حقیقی باشد، بلکه انها تنها به لحاظ سنت های اجتماعی و قوانین جاری و برای حفظ مصالح با هم متفاوت اند؛ به این معنا که کارهای صادر از فاعل بالجبر مرتبط نیست.^[۱۴۲]
۳- شرور
در بحث های پیش از افلاطون ، زمینه بحث و اشکال های مسئله شرور یافت می شود . این بحث ها به ویژه از ناحیه دوگانه انگاران برای توجیه دو گانه انگاری مطرح می شده است که راه شرک را هموار و عدل الهی را مخدوش می ساخته است . و دستمایه ای برای ملحدان و تثبیت الحاد می شده است . الهیون در برابر اشکال هایی که از ناحیه دو دیدگاه الحاد و شرک بر می خاست ، نظرهایی در مقام پاسخ مطرح کرده اند که از آن میان ، دو دیدگاه بر جسته وجود دارد :‌
نخست: دیدگاهی که شر را عدمی انگاشته و به تحلیل عقلی آن می پردازد ،‌ و در تاریخ فلسفه به نام افلاطون شهرت یافته است .
دوم: دیدگاهی که بر اساس تقسیمی عقلی ، به شیء موجود می نگرد ، و به نام ارسطو شهرت دارد .علاّمه طباطبایی (ره) در جایگاه یکی از ارکان اصلی حوزه فلسفه اسلامی معاصر ،‌درکتاب های بدایه الحکمه صفحه ۱۹۹-۱۹۸ و نهایه الحکمه صفحه ۳۷۸ – ۳۷۳ و اصول فلسفه و روش رئالیسم و تعلیقات اسفار و مواضع گوناگون تفسیر المیزان به تبیین دیدگاه خود و پاسخ به چالش ها و اشکال های مسئله شرور پرداخته است .
همانطور که اشاره شد ، یکی از این دیدگاه ها به شیء‌ موجود توجه کرده و سپس احتمال های عقلی را بررسی می کند . این احتمال ها از پنج صورت به حسب فرض خارج نیست . به این بیان که در این شیء موجود ، خیر محض ، خیر غالب و کثیر ، خیر و شر مساوی ، شر غالب و کثیر یا شر محض است . اما از نظر واقع ، سه احتمال محال است :‌
أ.شر محض : استحاله تحقق این قسم روشن است
ب. شر غالب و کثیر : پدید ساختن این فرض، ترجیح مرجوح بر راجح است .
ج. شر مساوی با خیر: پدپد ساختن این فرض ترجیح بدون مرجح است .
بنابراین ، دو احتمال باقی می ماند :‌
أ.خیر محض ؛‌ ب. خیر غالب و کثیر
خیر محض ، باید موجود باشد ، و گرنه منع جود و فیض لازم می آید . خیر غالب و کثیر هم باید موجود باشد ؛ زیرا عنایت الهی ، وجود این قسم را ایجاب می کند ، ‌و از عدم تحقق این قسم ، شر کثیر لازم می آید . به تعبیر دیگر ، شر قلیل ، از لوازم خیر غالب و کثیر است و ترک شر قلیل ، مستلزم شر کثیر است ؛ از این رو ، وجود شر قلیل با توحید ربوبی و عدل الهی منافات ندارد^[۱۴۳] .
یکی از چالش هایی که صدرالمتالهین و ابن سینا آن را مطرح می کنند^[۱۴۴] . این است که چرا آن قسم از آفریدگان که در آنها خیر بر شر غلبه دارد ، به صورتی آفریده نشده اند که هیچ گونه شری در آنها نباشد ، و به این ترتیب، همه آفریدگان، خیر محض باشند . به تعبیر دیگر ، چرا آن نوع از آفریدگان که خیرکثیر هستند ، به صورت خیر محض آفریده نشده اند^[۱۴۵] .
علاّمه طباطبایی با تقریر خاصی از راه قیاسی استثنایی به اشکال پاسخ داده اند . توضیح پاسخ وی این است که اگر در عالم ماده هیچ شری مانند فساد صورت شیء ، تبدیل آن یا از بین رفتن کمال های ثانی شیء‌، تحقق پیدا نکرد ، وقوع خیر و فعلیت آن ضرور است ؛
زیرا نبود اصل عالم طبیعت ، با دوام فیض منافات دارد . پس اصل عالم طبیعت باید باشد ، اما طبق فرض، خیر محض است . در این صورت ، امکان فقدان کمال های اولی و ثانوی از بین می رود . با از بین رفتن امکان کمال های اولی و ثانوی ، ماده از بین می رود ،‌ و موجود مادی به موجود مجرد بازگشت می کند ؛ زیرا تا ماده هست ، امکان تغییر ، تبدل و از بین رفتن کمال های ماده وجود دارد . پس باید ماده مرتفع شود ، تا امکان فقدان کمال های اولی و ثانوی منتفی شود . موجود مجرد ، بالفعل بوده و قوه و استعداد در آن راه ندارد و نوع آن منحصر در فرد است . پس معنای این پرسش که چرا عالم ماده ، خالی از شرها آفریده نشده است ، به این پرسش که که چرا خداوند ، به عالم تجرد بسنده نکرده است ؟ و اینکه چرا خداوند ، عالَم ماده را در حالی که عجین با شر است ، خلق کرده است ؟‌ باز می گردد. یعنی پرسش به اصل خلقت عالم ماده با این ویژگی ها بر می گردد. پاسخ این است که در حقیقت عالم ماده با این ویژگی ها ، خیر کثیر است. روشن است که نیافریدن خیر کثیر ، شر کثیر است . علاّمه طباطبایی در ادامه بیان خود ، پس از توصیه به فهم ، نتیجه می گیرند که در صورت فقدان شقاوت ، ضرر ، معصیت و عقاب و مانند آنها ، تحقق سعادت ، نفع ، طاعت ، ثواب و مانند آنها ، بی معنا است^[۱۴۶] .
چالش دیگری که صدرالمتالهین نقل می کند ، این است که اگر هر چیزی در عالَم امکان ، به قضا و قدر خدا است هر عملی که انسان انجام می دهد و هر صفتی که به آن موصوف می شود ، نیز چنین است ؛‌ از این رو ، وقوع آنها اضطراری است . در این صورت ، عقوبت و کیفر انسان ها به جهت افعال و صفات اضطراری ، بی ملاک است . توضیح اینکه همه انسان ها نمی توانند معصوم باشند و نیز نمی توانند حکیم شوند ؛ بنابراین ، اکثر مردم از جهت عمل ، گرفتار گناه ، و از جهت نظر، گرفتار جهل هستند . از طرفی چنانکه شما اعتراف کرده اید ، گناهانی که از انسان صادر می شود و رذیلت هایی که وی به آنها متصف می شود ، واقع به قضای خدا و داخل در قدر وی است ؛ از این رو ، انسان در این گرفتاری ، مضطر و مجبور است . در این صورت ، عقاب انسان گنهکار و عذاب انسان ضعیف و عاجز که فعل به اضطرار از وی صادر می شود ، جور و ظلم و از ساحت ذات قدوس واجب تعالی که منبع جود و احسان است ، به دور است ، بلکه صدورش از واجب تعالی محال است^[۱۴۷] .
خداوند متعال می فرماید :
« إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْاحْسَنِ وَ إِیتَاى ذِى الْقُرْبىَ‏ وَ یَنْهَى‏ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنکَرِ وَ الْبَغْىِ ^[۱۴۸]»
به نظر علاّمه طباطبایی ، پاسخی که صدر المتالهین ، به اشکال پیش گفته می دهد ، ارجاع مسلک مجازات با عقاب و ثواب‌، به مسلک نتایج اعمال است . صدر المتالهین به اشکال پیشین برطبق قواعد حکیمان پاسخ می دهد . توضیح پاسخ وی این است که خدای متعال ، ازجهانیان بی نیاز است ، از فرمان برداری آنان سود نمی برد و از نافرمانی شان زیان نمی بیند ؛ از این رو ، دستورها و احکام خداوند متعال که ازعنایتش به جهانیان ناشی است ؛ برای رسیدن انسان به کمال ها است. عقوبت های اخروی ، از کارهای بد و صفت های ناپسند دنیوی ناشی هستند که انسان با سوء اختیار،‌خود را به آنها آلوده کرده است . عقوبت های اخروی ، مانند بیماری های دنیوی است . چنانکه از عامل های بیماری ، مانند : غذای آلوده و سم ، در بدن انسان بیماری پدید می آید ، از نافرمانی خدا و ستم و صفت زشت ، در آخرت عقوبت پدیدار می شود . به عبارت دیگر ، در آخرت نیز مانند دنیا، نظام علّی برقرار است ، پس اگر ملزوم محقق باشد، لازم نیز متحقق است و انفکاک بین این دو معنا ندارد . اگر گناه و جهل وجود دارد ، و اینها ملزوم های جزاء هستند ، عقاب و عذاب هم وجود دارد ، و پرسش از اینکه چرا عقاب وجود دارد ، بی معنا است ؛ زیرا از باب ترتب لازم بر ملزوم است . تحلیل این مطلب این است که انتقام چند قسم است :‌
أ.انتقام مظلوم از ظالم که سرچشمه آن تشفّی و ترمیم رنجوری است .
ب. انتقام برای برقراری نظم اجتماعی ، مانند انتقامی که قاضی از مجرم می گیرد .
ج. انتقام طبیب از مریضی که ناپرهیزی کرده است . اگر مریض به توصیه طبیب اعتنا نکند ، و از غذای مضر استفاده کند ، گرفتار شدت مرض یا مرگ می شود ، و این انتقامی است که طبیب از وی گرفته است .
د. انتقامی که ولی و سرپرست از کودک متمرّد می گیرد. اگر ولی و سرپرست به کودک گفته باشد به شعله آتش دست نزن ، و وی اعتنا نکرده باشد ، می سوزد و این انتقامی است که ولی و سرپرست ازکودک می گیرد .
در قسم اول و دوم ، جزاء جدا از عمل است و در قسم سوم و چهارم ، جزاء‌ مترتب بر عمل است ؛ با این تفاوت که در قسم سوم ، به تدریج بر عمل مترتب می شود اما در قسم چهارم ، در حین عمل مترتب می شود . جزای اخروی را هم می توان مانند قسم سوم دانست ؛ به شهادت روایت :‌
« رُبّ شَهوه أورَثَت أهلها حُزناً طَویلاً ^[۱۴۹]»
همچنین می توان مانند قسم چهارم دانست ؛ به شهادت آیه:
«إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَى‏ ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْکلُُونَ فىِ بُطُونِهِمْ نَارًا وَ سَیَصْلَوْنَ سَعِیرً ^[۱۵۰]»
یا حدیث :
« مثَلُ الدنیا کمَثَل الحیّه لَینٌ مسُّها و السَّمُّ الناقِعُ فی جَوفِها ^[۱۵۱]»
جزای اخروی را مانند هر کدام از قسم سوم و چهارم به حساب آوریم ، مترتب بر عمل و صفت است و از آثار آنها است ؛ بنابراین ، در تحقق عقاب و عذاب ، ستم و بی عدالتی لازم نمی آید^[۱۵۲] .
علاّمه طباطبایی پاسخ دیگری مطرح کرده است . توضیح پاسخ وی این است که تردیدی در تفاوت افعال اختیاری و جبری یا اضطراری با قطع نظر از قضاء‌ وجود ندارد . حال اگر تعلق قضاء به فعل اختیاری ، سبب اضطراری شدن آن شود ، لازم می آید این فعل در عین اینکه فرض شده اختیاری است ، اختیاری نباشد ، و این خلف است ؛ بنابراین ، انسان مختار است نه مجبور؛ زیرا قضای الهی به این تعلق گرفته است که تمام امور از جمله افعال اختیاری انسان ، از راه علل و اسباب خود انجام پذیرد ، و از جمله اسبابی که انسان در افعال اختیاری خود دارد ، اراده است . پس قضای الهی به این تعلق گرفته است که انسان ، با اراده ، افعال خود را انجام دهد ، و اگر غیر از این باشد ، تخلف مقضی از قضاء لازم می آید ، و این درقضای الهی محال است ؛ بنابراین ، انسان مختار است . به نظر وی ، بین فعل تسخیری و جبری خلط شده است . فعل اختیاری ، تسخیری است ، به این معنا که مراد خداوند متعال است و به طور حتم واقع می شود ، نه اینکه خود فعل ، با سقوط قید اختیار،‌ مورد اراده خداوند متعال باشد ، و انسان در انجام آن مجبور باشد^[۱۵۳] .
چالش دیگری که صدرالمتالهین از آن به « رکیک الاعتراضات علی الحکما » تعبیر می کند ، اشکالی است که فخر رازی بر حکیمان دارد . به نظر اشکال کننده ، حکیمان به حسن و قبح عقلی افعال قائل نیستند ، بر خلاف معتزله که به حسن و قبح عقلی گراییده اند . همچنین حکیمان غرض را در افعال واجب تعالی نفی می کنند ، بلکه قائل به ایجاب هستند ؛ از این رو ، ورودشان در مسئله شرور از قبیل کار اضافی است ؛ زیرا با پذیرش ایجاب در افعال یا نفی تحسین و تقبیح عقلی در آنها ، پاسخ به چرایی (لِمَ) وارد نیست . به بیان دیگر ، بر اساس این اشکال ، حکیمان به حسن و قبح عقلی در افعال قائل نیستند و خدای متعال را فاعل موجَب می دانند ، برخلاف معتزله که به حسن و قبح عقلی در افعال قائل هستند ؛ از این رو ، ورود حکیمان به بحث شرور و پاسخ به این پرسش که چرا خدای متعال ، این فعل قبیح و حامل شر را آفرید و به جای آن ، فعل حسن و حامل خیر را نیافرید ، بی مورد است . پس فقط معتزله می توانند در مسئله شرور وارد شوند ؛ زیرا هم خدای متعال را فاعل مختار می دانند و هم به حسن و قبح عقلی افعال قائل هستند ؛ بنابراین ، ورود حکیمان به بحث شرور از قبیل کار زائد است^[۱۵۴] .
صدرالمتالهین به این اشکال در سه مرحله پاسخ می دهد و پاسخ علاّمه طباطبایی که بعد از این اشکال بیان خواهد شد، در قالب تعلیقه ای بر پاسخ دوم صدرالمتالهین مطرح شده است . پاسخ صدرالمتالهین درمرحله نخست این است که حکیمان ، غایت و غرض را از هیچ فعلی از افعال واجب تعالی به طور مطلق نفی نکرده اند ، بلکه در فعل مطلق وی و همچنین در فعل اولش ، غرض زاید بر ذاتش را نفی کرده اند ، اما برای تمام فعل های ثانوی و ویژه و مقید ، غایت ویژه ای اثبات کرده اند^[۱۵۵]. پاسخ صدرالمتالهین در مرحله دوم این است که فعل خدا به عین اراده و رضای منبعث از ذاتش به ذات وی است و ایجابی که از جهت اراده و رضا برای فعل حاصل می شود ، غیر از جبری است که از ناحیه علل طبیعی فاقد شعور و ادراک و علل تسخیری است .
توضیح این که بر اساس نظر منسوب به اشاعره ، خداوند، ارادات حادث دارد . درابتدای امر ، دو طرف کار برای خداوند متعال یکسان است ، سپس وی اراده می کند ، و تصمیم گرفته وکار را انجام می دهد. اشاعره بر اساس این مبنا ، فیض را حادث می دانند ، غافل از این که بر پایه این مبنا ، خداوند متعال را حادث کرده اند ؛ زیرا طبق نظر آنها ، خداوند محل ادراک های حادث می شود و محل حادث ، حادث است . افزون بر آن این که پرسیده می شود فعلی که دو طرف آن برای فاعل یکسان است و اراده فاعل در باره یک طرف ، از حالت استواء خارج می شود ، چه چیزی این اراده حادث را از حالت استواء بیرون می آورد ؟ تهمتی که اشاعره به حکیمان زده اند آن است که می گویند حکیمان خدای متعال را فاعل فاعل موجَب می دانند ؛ زیرا برای خدای متعال اراده ازلی قائل هستند . این اراده تغییر ناپذیر است و افعال بر طبق آن به صورت جبری انجام می شود ؛ در حالی که حکیمان می گویند کار و فعل حق تعالی ، بر اساس اراده و قدرتی که عین ذات است صورت می پذیرد و چنین کاری جبری نیست وفاعل آن مجبور و موجَب نیست . به ویژه اینکه هر چه هست ، فعل خدای متعال و معلول وی است و محال است فعل ومعلولش حاکم بر وی شود و وی را مجبور و موجب سازد . خداوند متعال ، اراده و رضای ذاتی دارد و در برابر اراده و رضای ذاتی ، چیزی جز عدم محض وجود ندارد . اراده و رضای فعلی ، از اراده و رضای ذاتی ناشی می شود . در برابر اراده فعلی ، کراهت ، و در برابر رضای فعلی ، غضب است . ایجاب حاصل از اراده و رضا ، جبر علّی است ، و غیر از جبری است که در فاعل های طبیعی وجود دارد^[۱۵۶] . پاسخ صدرالمتالهین در مرحله سوم این است که بر فرض ، حکیم و فیلسوف ، خداوند متعال را فاعل موجَب بداند وحسن و قبح عقلی در افعال را انکار کند ، باز می تواند از چگونگی مترتب شدن افعال از مبادی ذاتی آنها به وجه سازگاری و عدم منافات ، و نیز می تواند از چگونگی پیدایش شر از چیزی که خیر بالذات است ، بحث کند و آگاهی دهد که آنچه از وی در مرتبه نخست به صورت بالذات صادر می شود ، خیر بالذات است ، و شر‌، از وی به طور بالذات صادر نمی شود ، بلکه صدور خیرات کلیه است که به طور بالعرض به شرور جزئی و قلیل در مقایسه با آن خیرات عظیمه انجامیده است ، به این جهت ، آنچه از خداوند متعال صادر می شود به هیچ وجه شر نیست . چگونه روا نباشد که حکیمان این بحث را مطرح کنند با این که به سبب سخن آنان ، شبهه بزرگی دفع می شود که از سوی مجوس ارائه شده است که قائل به شرکی عظیم و دوگانگی ذات قدیم هستند که یکی را یزدان نامیده اند و آن فاعل خیر است و دیگری را اهرمن نامیده اند و آن فاعل شر است . توضیح مطالب این که حکیم ، به سنخیت بین علت و معلول قائل است و به عقیده وی، خدای متعال خیر محض است . حال این پرسش پیش می آید که با توجه به سنخیت بین علت و معلول و این که علت ( خدای متعال ) خیر محض است، چگونه از خیر محض ، شر صادر می شود ؟ روشن است که کاووش در این موضوع و پاسخ به این پرسش ، در حیطه کار فیلسوف و حکیم است ، بلکه حکیم باید در این بحث وارد شود . زیرا با نتیجه هایی که حکیم از این بحث می گیرد ، ریشه شبهه می خشکاند و فایده فراوان دارد . به طور مثال شبهه ثنویت را برطرف می سازد . به عقیده ثنویّین ، شر موجود است و علت آن نمی تواند خدای فاعل خیر باشد . بنابراین ، علت شرها ، غیر از علت خیر ها است . علت شرها ( اهریمن ) و علت خیرها ( یزدان) نامیدند، و به این ترتیب ، قائل به شرک شدند . فیلسوفان با بحث درباره شرها و اثبات عدمی بودن آنها ، وجود خدای دوم را نفی کرده و ریشه شرک را می خشکانند^[۱۵۷] .
پاسخ علاّمه طباطبایی که در قالب تعلیقه ای بر پاسخ دوم صدرالمتالهین مطرح شده این است که فاعلی که فعلش از علم و رضای سابق ناشی است و بالاتر از آن فاعل ، کسی نیست که وی را بر فعل وادارد . همچنین در عرض وی معارضی وجود ندارد تا مزاحمت با وی پیدا کند ، چنین فاعلی در فعلش مختار است ، اما ضرورت علّی که مقتضای قاعده { الشیء‌ ما لم یجب لم یوجد } است ، ضرورتی است که از وجود افاضه شده از جانب وی بر معلول های ممکن ، انتزاع می شود و محال است ضرورتی که از فعل افاضه شده از واجب انتزاع می شود ، فعل را بر خدای متعال واجب گرداند ، و در نتیجه آن فعل ، موجِب ، و خدای متعال ، موجَب شود^[۱۵۸] .
بخش سوم
راهنما ‌شناسی
این فصل شامل دو بخش اساسی نبوت و امامت است که اهم نوآوری های علاّمه در بخش نبوت عبارتند از: فرق نبی با رسول ادله عصمت انبیاء و در بخش امامت عبارتند از: تعریف امامت بر مبنای هدایت، پاسخ به شبهات علم امام
فصل اول: نبوت
«نبی» در لغت بر وزن «فعیل» از «نبأ» مأخوذ است. نبی به کسی گویند که نزد او خبری از غیب باشد چون «نبأ» یعنی خبر. و برخی گفته‌اند که «نبی» از نبوت گرفته شده یعنی کسی که دارای رفعت مقام است^[۱۵۹].
نبوت یک حالت الهی یا غیبی است که به واسطه‌ی آن انسان نبی، معارفی را که رافع اختلافات و تناقضات زندگی است درک می‌کند و نسبت آن به حال عموم مردم در ادارک مانند بیداری است نسبت به خواب؛ این ادراک «وحی» و آن حالی که درک کننده، واجد آن است، «نبوت» نامیده می‌شود^[۱۶۰].
اثبات نبوت
برای اثبات نبوت دلایل متعددی را متکلمان و حکما اقامه نموده‌اند. ابوعلی سینا و بسیاری از متکلمان دینی به جنبه‌ی اجتماعی مسأله‌ی نبوت، توجه خاص نموده و آن را از طریق اجتماعی به اثبات می‌رسانند. ابوعلی‌سینا در نمط نهم اشارات به جنبه‌ی اجتماعی زندگی انسان و لزوم و ضرورت قانون در آن تأکید ورزیده، و از این طریق نبوت و شریعت را به اثبات می‌رساند^[۱۶۱].
علاّمه سه دلیل بر اثبات نبوت اقامه می‌کند که در حقیقت با هر یک به جهتی از جهات سه‌گانه نبوت اشاره دارد.
برای روشن شدن این براهین به حدیثی از امام صادق(ع) اشاره می‌کنیم: از هشام بن حکم روایت شده که گفت: زندیقی نزد حضرت صادق(ع) آمده بود و پرسید: از کجا اثبات انبیا و رسل می‌کنید؟ فرمود: چون اثبات کردیم که آفریدگاری فوق ما و همه‌ی خلایق موجود است و تمام کارهایش موافق حکمت می‌باشد و ممکن نیست که مردم او را ببینند و با او تماس بگیرند پس به ناچار باید سفیرانی در میان مردم داشته باشد که ایشان را به مصالح و منافعشان رهبری نمایند و آن‌چه را که مایه‌ی بقا یا فنا است به ایشان بیاموزند پس ثابت شد که باید افرادی از طرف پروردگار حکیم در میان مردم به امر و نهی و بیان معارف و حقایق بپردازند و ایشان پیغمبران و برگزیدگانند، که با این‌که در آفرینش مادی با مردم شریکند، اما در حالاتشان ممتازند. از طرف خدای حکیم و دانا با حکمت و دلایلی و براهین و شواهدی از قبیل زنده کردن مردگان، شفا دادن کور مادرزاد و مبتلایان به امراض بی‌درمان تأیید شده‌اند. بنابراین هیچ‌گاه زمین از حجتی که با دانش خود صدق گفتار پیغمبر و عدالتش را اثبات کند خالی نخواهد بود^[۱۶۲].
علاّمه طباطبایی می‌فرماید^[۱۶۳]: این حدیث، مشتمل بر سه دلیل برای اثبات نبوت می‌باشد:
۱- برهان حکمت

(۲-۶)

(۲-۷)

(۲-۸)

با حل چهار معادله بالا می توان چهار مجهول  را بدست آورد. البته کاملا روشن است که برای حل معادلات فوق نیاز به شرا یط مرزی داریم. به دلیل تنوع حل های ممکن در جریان سکون متقارن محوری پایا بر روی استوانه، که تفاوت عمده آنها در همین شرایط مرزی می باشد، در ادامه کلیه حالت های حل شده مختلف را یک به یک بررسی نموده و برای هر حالت شرایط مرزی را بیان می کنیم. در تمام موارد علاوه بر حل میدان سرعت، میدان فشار وتنش برشی نیز پس از حل معادلات اندازه حرکت مشخص می شود.

۲- ۳- حل غیرلزج جریان سکون متقارن محوری نانو سیال تراکم ناپذیر بر استوانه نامحدود ساکن
به دلیل سادگی بیشتر معادلات غیرلزج نسبت به معادلات لزج، حل آنها نیز ساده‌تر بوده و این حل برای موارد زیر کاربرد دارد:
الف) تفاوت عمده بین حل لزج و حل غیرلزج در شرط عدم لغزش سیال لزج بر روی دیواره می‌باشد، یعنی در سیال لزج سرعت مماسی بر روی یک دیواره برابر با سرعت دیواره بوده، در حالی که در سیال غیرلزج، سرعت مماسی سیال بر روی دیواره، مستقل از سرعت دیواره می‌باشد و ربطی به آن ندارد. به خاطر همین تفاوت است که در جریان سیال لزج، لایه مرزی ایجاد می‌گردد و ضخامت لایه مرزی تا آنجایی است که اثر یکی بودن سرعت سیال روی دیواره با سرعت خود دیواره، بر سرعت جریان اثر می‌گذارد. البته در فاصله‌های دورتر از دیواره، سیال، دیگر وجود دیواره را احساس نمی‌کند و از اینرو این سیال رفتار سیال غیرلزج را از خود نشان می‌دهد. از این خاصیت برای بدست آوردن شرط مرزی  استفاده خواهیم کرد. بدین شکل که در فاصله‌های خیلی دور از دیواره استوانه، شرط مرزی سیال لزج و سیال غیرلزج یکی می‌باشد.
ب) یکی دیگر از کاربردهای حل غیرلزج، درک بهتر فیزیک مسأله و بدست آوردن تخمینی از حل واقعی می‌باشد. این موضوع به خصوص در حدس اولیه پروفیل‌های سرعت در برنامه‌های کامپیوتری که به روش تکرار همگرا شده و حل معادلات لزج را بدست می‌آورند، کاربرد فراوان دارد.
در ادامه، حل غیرلزج با بهره گرفتن از معادله پیوستگی بدست می‌آید. با توجه به شکل(۲-۲)، فرض می‌کنیم که:

(۲-۹)

دلیل صفر بودن سرعت  این است که فرض شده است جریان آزاد سیال برخورد کننده با استوانه در فاصله خیلی دور از دیواره استوانه بدون چرخش اولیه بوده و چون جریان کاملاً متقارن محوری است، پس با نزدیک شدن سیال به دیواره استوانه، دلیلی برای ایجاد چرخش ثانویه نیز در سیال وجود نداشته و از اینرو همواره  است. این موضوع حتی برای وقتی که استوانه در حال حرکت و یا چرخش باشد نیز صادق است چرا که به دلیل غیرلزج بودن سیال، سرعت سیال در نزدیکی دیواره از سرعت خود دیواره تبعیت نمی‌کند.
با نوشتن معادله پیوستگی برای سیال غیرلزج و با توجه به رابطه(۲-۹) داریم:

(۲-۱۰)

با انتقال جمله  به طرف دوم معادله و با توجه به اینکه  تنها تابعی از r بوده و  تنها تابعی از z می باشد، این تساوی تنها زمانی بر قرار می شود که مساوی با مقدار ثابت باشد.
با توجه به توضیحات فوق نتیجه زیر حاصل می شود:

(۲-۱۱)

ازرابطه بالا، با توجه به شرط مرزی  ، w به صورت زیر محاسبه می شود:

(۲-۱۲)

مدیران صادرات بنگاه های صادراتی، که به فرایند اداری- خدماتی صادرات محصول خود اشراف دارند، به عنوان پرسش شوندگان مد نظر قرار گرفتند.
برای نمونه گیری دو روش کلی وجود دارد: نمونه گیری تصادفی و نمونه گیری غیر تصادفی .

در نمونه گیری تصادفی، احتمال انتخاب شدن برای همه ی اعضای گروه یکسان است و هیچ عاملی جز شانس و تصادف در انتخاب شدن افراد گروه نمونه از جامعه، وجود ندارد. ممکن است محقق به سبب فراهم نبودن امکانات یا سهولت دسترسی به گروه های خاصی از افراد، نمونه ها را ازمیان موارد خاص برگزیند. تعمیم پذیری نتایج حاصل از نمونه گیری که غیر تصادفی خوانده می شود، برخلاف نمونه گیری تصادفی کاملا محدود است (میرزایی و مدیر شهلا، ۱۳۸۶، صص. ۱۰۲ و ۱۰۷) .
با توجه به لزوم تعمیم پذیری پژوهش حاضر، باید از روش نمونه گیری تصادفی استفاده نمود .
نمونه برداری تصادفی به شیوه های مختلفی انجام می گیرد. این شیوه ها عبارتند از «نمونه گیری تصادفی ساده»، «نمونه گیری تصادفی با فواصل منظم»، «نمونه گیری تصادفی طبقه ای»، «نمونه گیری خوشه ای». در نمونه گیری تصادفی ساده، افراد مورد مطالعه به گونه ای انتخاب می شوند که احتمال انتخاب شدن، برای تمامی افراد جامعه، برابر، و انتخاب هر فرد مستقل از انتخاب شدن دیگران باشد (میرزایی و مدیر شهلا، ۱۳۸۶، ص. ۱۰۲) .
از آنجا که در تحقیق حاضر، طبقه بندی خاصی در جامعه مد نظر نبوده، و اجزاء جامعه از شانس مساوی برای انتخاب شدن برخوردارند، بنابراین نمونه گیری از نوع «تصادفی ساده» صورت گرفته است .
۳-۴) روش ها و ابزار گردآوری داده ها
فرضیه ها، به عنوان گمان ها، حدس ها، راه حل ها و پاسخ های احتمالی، در خصوص مساله تحقیق مطرح می شوند. پژوهش گر باید با ابزارهایی داه های لازم را از جامعه ی آماری جمع آوری نماید و با تحلیل، پردازش و تبدیل آن ها به اطلاعات، به آزمون فرضیه ها بپردازد. به طور معمول، چهار ابزار عمده برای جمع آوری داده ها وجود دارد؛ این ابزارها عبارتند از: « بررسی (مراجعه به) مدارک و اسناد»، «مشاهده»، «مصاحبه» و «پرسش نامه» (خاکی، ۱۳۸۶، ص.۲۳۹) .
اطلاعات لازم در این پژوهش، از سه شیوه ی «مراجعه به اسناد و مدارک»، «پرسش نامه» و «مصاحبه» حاصل گردید، که در ذیل به آن ها پرداخته خواهد شد .

• • در بخش کتابخانه ای، از آمارهای رسمی، نتایج پژوهش های صورت گرفته در زمینه ی صادرات، و آخرین تحولات اداری- خدماتی صادرات، با رجوع به منابع معتبر اینترنتی، و کتب و مقاله های مجلات معتبر داخل و خارج کشور بهره برداری گردید. این داده ها، از «داده های ثانوی» مورد استفاده در این تحقیق است .

• • در بخش میدانی، یکی از ابزارهای مورد استفاده به منظور گردآوری اطلاعات، استفاده از پرسش نامه ی محقق ساخته ای است که با رجوع به منابع کتابخانه ای، سازمان های متولی امور اداری- خدماتی صادرات، صادرکنندگان خبره و اساتید دانشگاهی تدوین شد. پرسش نامه به عنوان یکی از متداول ترین ابزار جمع آوری اطلاعات در تحقیقات پیمایشی، عبارت است از مجموعه ای از پرسش های هدف مدار، که با بهره گیری از مقیاس های گوناگون، نظر، دیدگاه ها و بینش یک فرد پاسخ گو را مورد سنجش قرار می دهد (خاکی، ۱۳۸۶، ص. ۲۴۲). سوالات طرح شده، با توجه به ماهیت پژوهش، به صورت بسته انتخاب شده اند. از آنجا که بررسی وضعیت فعلی امور اداری- خدماتی صادرات، مدنظر این پژوهش بود، آخرین تغییرات صورت گرفته دراین حوزه، با رجوع به جدیدترین انتشارات و جمع- بندی نظرات صادرکنندگان فعال (به منظور آگاهی از کلیه ی زوایای فعالیت های امور ادرای- خدماتی صادرات) صورت پذیرفت. تعدادی از این پرسش نامه، به صورت حضوری در اختیار بنگاه های صادراتی قرار گرفته و بخش عمده ی آن با بهره گرفتن از فکس و ایمیل برای آنان ارسال گردید و به همین صورت دریافت خواهد شد .

• • یکی دیگر از ابزارهای مورد استفاده در بخش میدانی پژوهش، استفاده از مصاحبه بود. مصاحبه ها به دو شیوه ی منظم (هدایت شده) و نامنظم (آزاد) قابل انجام هستند. در مصاحبه ی نامنظم، مصاحبه گر از قبل سوالات منظمی که دارای توالی منطقی باشد طراحی نکرده است، و هدف، آشکار کردن برخی موضوعات اولیه و مهم است، به طوری که محقق بتواند نظر درستی نسبت به آنچه متغیرها (در بررسی عمیق) بعدا به آن نیاز دارند، ارائه کند (دانایی فرد، الوانی، و آذر، ۱۳۸۶، ص. ۳۳۵). در مصاحبه های منظم، مصاحبه کننده واقعا می داند به چه اطلاعاتی نیاز است، و فهرستی از پرسش های از پیش تعیین شده را از مصاحبه شونده خواهد پرسید. البته گاهی نیز بر حسب مقتضیات، محقق می تواند از طریق پرسش های دیگر، نظرات خاص مصاحبه شونده را بهتر دریافت کند (دانایی فرد، الوانی، و آذر، ۱۳۸۶، ص. ۳۳۵). در فرایند مطالعاتی این تحقیق، با نظر اساتید راهنما و مشاور، ضرورت استفاده از مصاحبه و دریافت دلایل صادرکنندگان از انتخاب فعالیت هایی که به عنوان «مهمترین موانع اداری- خدماتی» برگزیده بودند، با هدف تکمیل نتایج پژوهش و امکان ارائه ی راهکار مناسب جهت بهره برداری تصمیم سازان، احساس شد. بدین منظور، پس از تحلیل داده های حاصل از پرسش نامه و بررسی فرضیه ی اول که به دستیابی به مهمترین فعالیت های اداری- خدماتی مانع گر انجامید، از تعداد ۱۵ نفر از ۳۵ صادر کننده ی آزمودنی، که تجربه ی بیشتری در انجام فعالیت های اداری- خدماتی صادرات داشتند، مصاحبه هایی به صورت نامنظم حضوری و تلفنی صورت گرفت. دلایل مانع گری سایر فعالیت ها نیز تا حد امکان و اطلاعات مصاحبه شونده دریافت شد .

۳-۴-۱) ساختار پرسش نامه
همان طور که ذکر شد، داده های مورد نیاز برای آزمون فرضیات، از طریق منابع دست اول، و به وسیله ی پرسش نامه جمع آوری می گردد. پرسش نامه ی تحقیق حاضر، از چند قسمت تشکیل شده است؛ در قسمت اول، ضمن تشریح مختصر هدف تحقیق و نتایج حاصل از آن، از پاسخ دهنده خواسته شده با صداقت و حسن ظن، به پرسش های مطرح شده پاسخ دهد. در قسمت بعد، ویژگی هایی از بنگاه صادرکننده ی مخاطب، و فعالیت صادراتی آن، از جمله «تعداد کارکنان»، «سابقه ی صادرات» و «شیوه ی حمل محموله ی صادراتی»، مورد سوال قرار می گیرد. در قسمت نهایی، فعالیت هایی که یک صادر کننده در بخش اداری- خدماتی با آن درگیر است (به تفکیک سازمان ها و نهادهای خصوصی یا دولتی متولی)، فهرست شده اند. مقابل هر فعالیت طیفی یازده قسمتی، که امکان انتخاب مانع گری فعالیت متناظر را، از صفر تا ده به مخاطب می دهد، قرار داده شده است. انتخاب عدد بالاتر برای هر فعالیت، نشان دهنده ی مانع گری بیشتر آن عمل در نظر پاسخ دهنده است. پرسش نامه ی مزبور در ضمیمه ی ۲ آورده شده است .
۳-۵) روایی و پایایی پرسش نامه :
۳-۵-۱) روایی
مراد از روایی آن است که ابزار اندازه گیری برای هدف مورد نظر، یعنی اندازه گیری متغیر تحقیق، از کارایی لازم برخوردار باشد. به عبارت دیگر، روایی مستلزم آن است که ابزار پژوهش، همان متغیری را اندازه گیری کند که پژوهش گر قصد اندازه گیری آن را دارد (میرزایی و مدیر شهلا، ۱۳۸۶، ص.۱۶۷). روایی محتوایی، از انواع روایی است که به این مطلب اشاره دارد که سوالات مورد استفاده در یک آزمون تا چه حد معرف کل جامعه ی سوال های ممکنی است که می توان از محتوا یا موضوع مورد نظر تهیه کرد. روایی ظاهری (صوری) یکی از مشتقات روایی محتوایی است که اشاره می کند، سوال های آزمون تا چه حد در ظاهر شبیه به موضوعی هستند که برای اندازه گیری آن تهیه شده اند. برای تعیین روایی محتوایی یک آزمون، از قضاوت متخصصان، در این باره که سوالات آزمون تا چه میزانی، معرف محتوا و هدف های برنامه یا حوزه ی محتوایی هستند، استفاده می شود (میرزایی و مدیر شهلا، ۱۳۸۶، صص. ۱۶۹-۱۶۷) .
در این تحقیق، جهت سنجش روایی پرسش نامه از روایی ظاهری استفاده شد. پس از طراحی اولیه ی پرسش نامه بر مبنای داده های ثانوی (مستندات، کتب، و سایت های معتبر اینترنتی نظیر سایت سازمان های مختلف متولی امور اداری- خدماتی صادرات)، به منظور سنجش روایی و اطمینان از انطباق سوالات بر فرایند عملیاتی صورت گرفته در حوزه ی اداری- خدماتی صادرات، پرسش نامه به برخی سازمان های متولی امور اداری- خدماتی صادرات (نظیر گمرک و اتاق بازرگانی)، صاحب نظران امور اداری- خدماتی صادرات، و صادرکنندگان خبره که خود درگیر انجام این فعالیت ها بوده اند، ارائه، و نظر آنان دریافت شده و اصطلاحات لازم اعمال گردید. پرسش نامه در نهایت مورد تایید تنی چند از اساتید گروه مدیریت واقع شد .
۳-۵-۲) پایایی
پایایی یا اعتبار، به معنی قابلیت اعتماد، ثبات، همسانی، قابلیت پیش بینی، دقت، یا صحت است. اعتبار سه معنای متفاوت دارد. یک معنای آن، ثبات و پایایی نمرات آزمون در طول زمان است. معنای دوم آن به همسانی درونی آن اشاره دارد و مفهوم آن این است که سوالات آزمون تا چه اندازه با یکدیگر همبستگی متقابل دارند و همه ی سوالات آزمون یا ابزار سنجش، سازه ی واحدی را می سنجند. سومین معنای اعتبار به درجه ی توافق ارزشیابان مختلف اطلاق می شود. بدین معنا که اگر دو یا چند ارزشیاب متغیری را که با ابزار واحد و در شرایط یکسان درباره ی یک آزمودنی به دست آمده است، بدون اطلاع یکدیگر نمره گذاری کنند، باید بین نمرات آنان هم خوانی وجود داشته باشد. روش های متفاوتی برای برآورد اعتباررسش نامه وجود دارد که استفاده از روش آلفای کرونباخ برای برآورد اعتبار به عنوان همسانی درونی مقیاس اندازه گیری، در آزمون سازی بیش از سایر روش ها متداول است (میرزایی و مدیر شهلا، ۱۳۸۶، صص. ۱۶۹-۱۷۹) .
در این تحقیق پس از توزیع و جمع آوری ۱۵ پرسش نامه به عنوان پیش نمونه از بین جامعه ی مورد نظر تحقیق، برای سنجش پایایی پرسش نامه، از روش آلفای کرونباخ استفاده شد که این ضریب با بهره گرفتن از نرم افزار اس پی اس اس سنجیده شد. با توجه به خروجی نرم افزار اس پی اس اس که در ضمیمه ی شماره ی ۳ آورده شده است، میزان ضریب آلفای کرونباخ در کل نمونه ها ۷۷ درصد به دست آمد؛ که این ضریب نشان دهنده ی پایایی درونی بسیار مناسب سوالات پرسش نامه می باشد .
۳-۶) تجزیه و تحلیل و تفسیر داده ها
تجزیه و تحلیل داده ها، فرایندی است چند مرحله ای که طی آن داده هایی که از طریق به کارگیری ابزارهای جمع آوری، در جامعه آماری فراهم آمده اند، خلاصه، کدبندی و دسته- بندی و … و در نهایت، پردازش می شوند تا زمینه ی بر قراری انواع تحلیل ها و ارتباط ها بین این داده ها به منظور آزمون فرضیه ها فراهم آید. در این فرایند، داده ها هم از نظر مفهومی و هم از جنبه ی تجربی پالایش می شوند و تکنیک های گوناگون آماری نقش بسزایی در استنتاج ها و تعمیم ها به عهده دارند (خاکی، ۱۳۸۶، ص. ۳۰۵) .
شیوه های مختلف آمار توصیفی، از قبیل جدول ها و نمودارهای توزیع فراوانی، برای تشریح نتایجی نظیر توزیع سابقه ی صادراتی، و تعداد کارکنان بنگاه ها، و میزان مانع گری فرایندهای مطرح شده، مورد استفاده قرار می گیرد .
مقیاس، ابزار یا سازوکاری است که به وسیله ی آن، افراد را بر اساس متغیر های مورد نظر در تحقیقات به روش های مختلف تمیز و تفکیک می کنیم. چهار نوع مقیاس اساسی وجود دارد: اسمی، ترتیبی، فاصله ای، و نسبی (دانایی فرد، الوانی، و آذر، ۱۳۸۶، ص. ۲۹۷). در حالی که مقیاس اسمی فقط اجازه می دهد تا به طور کیفی گروه ها را به وسیله ی طبقه- بندی آن ها در گروه های جامع و مانع تفکیک کنیم، مقیاس ترتیبی اجازه ی رتبه بندی آن- ها را می دهد، و مقیاس فاصله ای امکان محاسبه ی میانگین و انحراف معیار پاسخ های متغیر مورد نظر را فراهم می سازد (دانایی فرد، الوانی، و آذر، ۱۳۸۶، ص. ۳۰۰). در خصوص بهره گیری از آمار استنباطی به منظور اثبات فرضیه ها، از آنجا که متغیرهای مورد استفاده در این پژوهش از نوع کمی، با مقیاس فاصله ای است، بنابراین در صورتی که تعداد نمونه- های مورد استفاده در تحلیل ها، بسیار کوچک (کمتر از ۳۰ نمونه) نباشد، بایستی پس از احراز سایر شرایط (که عنوان خواهد شد) از آزمون های پارامتریک استفاده نمود و در شرایط کمتر بودن تعداد نمونه ها از ۳۰ عدد، از آزمون ناپارامتریک مناسب بهره گرفته شده است (میرزایی و مدیر شهلا، ۱۳۸۶، ص. ۱۰۹؛ والمین، ۱۳۸۷، ص. ۱۲۶). علاوه بر کم نبودن تعداد نمونه، دو شرط «نرمال بودن توزیع جامعه» و «استقلال یا تصادفی بودن داده- ها» از سایر شرایط استفاده ار آزمون های پارامتریک می باشد (حسینی، ۱۳۸۲، ص. ۳۴)، با توجه به اینکه پیش فرض «استقلال داده ها» لزوما به داده های تاریخی، یا داده هایی که در یک توالی تاریخی ظاهر می شوند مربوط است (حسینی، ۱۳۸۲، ص. ۳۶)، در صورت رد فرضیه ی نرمال بودن توزیع، از آزمون های ناپارامتریک بدون هیچ پیش فرضی می تواند مورد استفاده قرار گیرد (حسینی،۱۳۸۲، ص. ۳۳)، بنابراین امکان استفاده از آزمون های ناپارامتریک برای کلیه ی فرضیه های این پژوهش وجود دارد؛ اما از طرفی سطح دقت در آزمون های پارامتریک بیش از آزمون های ناپارامتریک می باشد (حسینی، ۱۳۸۲، ص. ۹). نوع آزمون های مورد استفاده برای هر یک از فرضیه ها در جدول ۹ مشخص شده است .
جدول ۵. نوع آزمون های مورد استفاده در پژوهش

مقدمه:
در این تحقیق به ارائه و بررسی داده های حاصل از ۳۵ بنگاه صادراتی ( که از طریق پرسش نامه حاصل شده است) ، در قالب آمار توصیفی و استنباطی، پرداخته خواهد شد. تحلیل های صورت گرفته، در راستای آزمون فرضیات مطرح شده در این پژوهش می باشد. بدین منظور از نرم افزار آماری اس پی اس اس بهره برداری شده است.
۴-۱ ) سیمای آزمودنی ها
در این بخش به مطالعه توصیفی ویژگی های آزمودنی ها، که از بخش اول پرسش نامه حاصل شده، پرداخته خواهد شد. داده های حاصل از این بخش، به منظور ایجاد تصویری جامع از نمونه های انتخاب شده، تشریح علل گوناگونی پاسخ ها و نتایج حاصل از تحلیل استنباطی داده ها، ارائه شده است.
۴-۱-۲ ) توزیع فراوانی سابقه صادراتی بنگاه های پاسخ دهنده
با توجه به نمودار بالا، بیش از ۵۰% بنگاه های پاسخ دهنده، سابقه ی صادراتی بالاتر از ۵ سال دارند و ۴۰% بنگاه­های پاسخ دهنده، سابقه­ صادراتی بین ۲ تا ۵ سال دارند.
۴-۱-۳ ) فراوانی گمرک های مرزی پاسخ گو
با توجه به فراوانی مشاهده شده، می توان گفت که حدود ۵۰% از پاسخ گویان محصول خود را از گمرک شهید رجایی صادر نموده اند؛ و ۳۱% نیز از گمرک شهید باهنر صادرات داشته اند. و ۱۱% پاسخگویان صادرات خود را از سایر گمرکات مرزی (بندرخمیر، تیاب و …) انجام می­ دهند.
۴-۱-۴ ) توزیع فراوانی تعداد کارکنان بنگاه های صادراتی پاسخ دهنده

ب: کنترل سیستمهای فازی^[۷۱]
پ: باز شناسی الگو^[۷۲]
ت: انتخاب ویژگی
ج: خوشه بندی اطلاعات
د: مسیر یابی
و: دیگر کاربرد­ها….
که در این پایان نامه از کاربرد این الگوریتم برای مبحث مسیر یابی که در قسمت دال در بالا بیان شده است استفاده می­گردد. در بحث شبکه های مصنوعی، PSO در زمینه ­های: ۱- تنظیم وزن اتصالات شبکه^[۷۳]، ۲- معماری شبکه^[۷۴] (تابع تبدیل، وضعیت شبکه^[۷۵]) و۳- آموزش شبکه^[۷۶] کاربرد دارد. بیشتر فعالیتها حول محور آموزش شبکه با بهره گرفتن از PSO به جای روش پس انتشار خطا^[۷۷] معطوف شده و نشان داده شده است که PSO در اغلب موارد با سرعت بالاتر به جوابهای بهتری در رسیده است. در بخش ۴-۳ این فصل اشاره شد که ذره­ها بعنوان جواب مسئله در نظر گرفته می­شوند و در طی مراحل الگوریتم نسبت به تابعی که باید بهینه شوند، ارزیابی شده و به سمت جواب بهینه هدایت می­شوند در آموزش شبکه عصبی، وزن­های شبکه همان جواب مسئله هستند و خطای حاصل نیز به عنوان تابعی است که مینیمم آن باید پیدا شود. اگر شبکه عصبی، دو لایه شامل D گره ورودی، M نرون در لایه میانی و C گره در لایه خروجی در نظر گرفته شود بعد هر ذره در جمعیت برابر W است که[۲۸]:

W = (D+1)*M + (M+1)*C (۴-۳)
البته در مواردی به منظور بالا بردن سرعت پردازش این بردار به دو بردار تقسیم می­ شود و هر کدام بصورت مجزا بهینه شده ­اند. مرجع در مورد خوشه بندی، مرجع راجع به انتخاب ویژگی، مراجع در زمینه شبکه ها ها عصبی و مراجع در مورد مسائل مسیریابی به بحث پرداخته اند.
جهت توضیح بیشتر در مورد الگوریتم PSO که در بخش(۴-۳) آورد شده است بهتر است روند کامل برنامه تهیه شده در این تحقیق را در این قسمت آورده شود.
۴-۶- آشنایی با برنامه PSOSLOPE
برنامه کامپیوتری تهیه شده دراین پایان نامه به زبان MATLAB7 نوشته شده است. در این برنامه برای محاسبه ضریب اطمینان پایداری در برابر لغزش از روش بیشاپ اصلاح شده استفاده می­گردد و جهت بهینه یابی سطح لغزش بحرانی شیروانی­ها از الگوریتم جامعه پرندگان استفاده شده است. در برنامه فوق تابع ضریب اطمینان Fs مطابق روابط (۲-۲۴)و(۲-۲۶) که در فصل دوم این پایان نامه آمده است، به عنوان تابع هدف در نظر گرفته می­ شود. هدف این تحقیق جستجوی کمترین مقدار برای FS به عنوان تابع هدف در شیروانی­های خاکی است یا به عبارتی یافتن محتمل­ترین سطح لغزش در شیروانی­ها می­باشد. برای تحلیل شیروانی­ها متغییرهای تحلیل برنامه را مشخصات هندسی دایره لغزش شیروانی (Xo,Yo,Xtc) در نظر گفته می­ شود کهXo فاصله مرکز دایره لغزش از محور Yها در جهت محور Xها می­باشد، Yo موقعیت مرکز دایره لغزش نسبت به محور Xها در راستای محور Yها است،Xtc مقدار فاصله نقطه شروع دایره لغزش در بالای شیب شیروانی از محور Yها در جهت محورXها می­باشد. این نقاط در شکل (۴-۳) قابل مشاهده می­باشد.
شکل(۴-۳) مشخصات هندسی دایره لغزش در برنامه PSOSLOPE
با توجه به تمهیداتی که در این برنامه به کار گرفته شده است، کاربر به راحتی می تواند اطلاعات ورودی مورد نیاز مساله خود را وارد نموده. پنجره درخواست اطلاعات برای برنامه فوق مطابق شکل (۴-۴) می­باشد.
شکل(۴-۴) نحوه وارد نمودن ورودی­های برنامه PSOSLOPE
بعد از اجرای برنامه برای شیروانی موردنظر، کاربر می ­تواند در مدت زمان کوتاه به جواب مورد نظر خود یعنی حداقل ضریب اطمینان(Fs) را بدست آورد، در شکل (۴-۵) پنجره خروجی اطلاعات نتیجه شده، قابل مشاهده می­باشد. در ادامه نحوه انجام عملیات برنامه و هم چنین نحوه عملکرد آن ارائه شده است.
شکل(۴-۵) خروجی نتایج برنامه PSOSLOPE
۴-۷- مراحل اجرای برنامه PSOSLOPE
مراحل اجرای برنامه تهیه شده برای جستجوی سطح لغزش شیروانی­های خاکی در این تحقیق به صورت زیر می باشد:
۱- تعیین مشخصات هندسی شیروانی ( ارتفاع شیروانی H و شیب شیروانی با β ارتفاع آب از بالای شیروانی H_1w و H_2w ) و مشخصات فیزیکی خاک ( زاویه اصطکاک داخلی  ، چسبندگی خاک c، وزن مخصوص خاک  و وزن مخصوص اشباع  )، که تمامی پارامترهای ذکر شده در اشکال(۴-۳) و (۴-۴) قابل مشاهده است، کاربر آنها را برای برنامه تعریف می­ کند.
۲- ورودی های الگوریتم مطابق عبارات زیر برای برنامه تعریف می­ شود:
number_ particle :الف
number_variable :ب
max_iteration :پ
i_converge :ج
عبارت قسمت(الف) بیان گر تعداد ذرات تعریف شده در الگوریتم فوق برای توزیع در فضای مسئله در بازه متغییرها برای محاسبه تابع هدف است، عبارتی که در بخش(ب) آورده شده تعداد متغیرهای مسئله­ای که قرار است بهینه شود را مشخص می­نماید، در این تحقیق متغییرهای مسئله پایداری شیروانی مشخصات هندسی دایره لغزش(Xo,Yo,Xtc) می­باشند که در شکل (۴-۳) قابل مشاهده است.عبارت(پ)یکی از شرایط خروج مسئله و از ورودی­های برنامه می­باشد، که نشان دهنده حداکثر تعداد تکرار مسئله جهت بهینه سازی است. قسمت (ج) این بخش عبارتی است که جهت همگرایی برنامه و از شروط خاتمه بهینه سازی می­باشد که با رابطه (۴-۴) در یکی از زیر برنامه ­های PSOSLOPE آورده شده است.
x_converge = x_converge+(xi(ip,iv)-xi_old(ip,iv))^2(4-4)
در رابطه بالا xi(ip,iv) موقعیت فعلی ذره iام ، xi_old(ip,iv) موقعیت قبلی ذره iام.
۳- جهت تعیین دامنه متغیرها، برنامه تهیه شده را برای چندین حالت از شیروانی­های خاکی اجرا نموده و برای حداکثر و حداقل بازه متغیرها شیروانی­ها را تحلیل نموده و یک دامنه مناسب، وابسته به پارامترهای هندسی شیروانی برای برنامه تعریف کرده، که به نکته فوق در فصل بعد به طور مفصل پرداخته می­ شود. این عمل باعث افزایش چشمگیری در سرعت همگرایی الگوریتم دارد.
۴- برنامه تهیه شده با توجه به تعداد ذرات که از پیش برای آن تعریف شده و با توجه به تعداد متغییرهای مسئله شروع به تعیین موقعیت ذرات طبق روابط (۴-۵) و (۴-۶) در دامنه متغییرها کرده و تابع هدف(در این تحقیق مقدار Fs) را برای تک تک ذرات محاسبه می­ کند.
(۴-۵) delta = xi_max(iv,1)-xi_min(iv,1)
(۴-۶) xi(ip,iv) = xi_min(iv,1)+rand*delta
در روابط فوق delta میزان جابجایی برای هر ذره در هر مرحله می­باشد و xi(ip,iv) موقعیت هر ذره در هر مرحله است.
۵- برنامه به تعیین بهترین مقدار تابع هدف که تا کنون بدست آمده می ­پردازد و آن را بهg_best نسبت می­دهیم و بهترین موقعیت هر ذره نسبت به موقعیتی که تا کنون داشته را محاسبه نموده وآن را p_best ذره می­نامد.
۶- در این مرحله موقعیت هر ذره با توجه به سرعت (میزان جابجایی) بدست آمده از روابط (۴-۷) الی (۴-۹) موجود در یکی از زیربرنامه­های برنامه PSOSLOPE است بروز می­ شود. بعد از تعیین موقعیت جدید ذرات مجدداً تابع هدف را برای تمامی ذرات محاسبه شده، مقدار p_best برای هر ذره وg_best برای کل ذرات را تعیین گردیده و در حافظه برنامه ذخیره می­ شود.
delta=xi_max(iv,1)-xi_min(iv,1) (۴-۷)
v_min=-gama*delta (۴-۸) v_max=gama*delta(4-9)
vi(ip,iv)=v_min+rand*(v_max-v_min (۴-۱۰)
vi_new(ip,iv)=omega*vi(ip,iv) + c1*r1*delta1 + c2*r2*delta2 (۴-۱۱)
xi_new(ip,iv)=xi_max(iv,1) (۴-۱۲)
در روابط فوق delta میزان جابجایی، v_max حداکثر جابجایی(سرعت)، v_min حداقل جابجایی(سرعت) و vi(ip,iv) جابجایی(سرعت) هر ذره در هر مرحله، vi_new سرعت جدید ذره iام ، xi_new موقعیت ذره iام می­باشد.
۷- مرحله (۶) آنقدر تکرار می­ شود تا یکی از دو شرط همگرایی بالا(max­_ iteration ( i_converge ، ارضا گردد.
بعد از اتمام عملیات جستجو برای حداقل تابع هدف، در خروجی برنامه مطابق شکل (۴-۵) میزان Fs و مشخصات هندسی دایره لغزش(Xo, Yo, Xtc) چاپ می­ شود.

فصل پنجم

بحث و نتیجه گیری

۵-۱- مقدمه

در این فصل به تحلیل و بررسی نتایج حاصل از برنامه تهیه شده جهت جستجوی سطح لغزش بحرانی شیروانی­های خاکی در قالب چند شیروانی پرداخته شده است. از آنجا که پارامتر­های موجود در الگوریتم جامعه پرندگان در سرعت همگرایی الگوریتم پیشنهادی تعیین کننده هستند، ابتدا نیاز به تعیین پارامترهای آن می­باشد. این پارامترها عبارت است از تعداد پرندگان الگوریتم، مقدار تابع وزن اینرسی، عوامل یادگیری و محدوده متغیرهای شیروانی خاکی. برای تعیین این پارامترها انجام آنالیز حساسیت ضروری است. جهت آنالیز حساسیت باید تعداد پرندگان (ذره) ، پارامترهای رابطه همگرایی و محدوده متغیرهای شیروانی خاکی تعیین شود. با تعیین مقدار موارد فوق، برنامه تهیه شده باعث افزایش چشم گیری در سرعت همگرایی آن می­ شود.
جهت تعیین پارامتر های موجود در الگوریتم جامعه پرندگان برای تحلیل شیروانی­های خاکی باید تمامی متغیرهای تاثیر گذار را بصورت مستقل از هم تغییر داده و برنامه را برای هر تغییر اجرای نمود و نمودارهای سرعت همگرایی را نسبت به هر تغییر بدست آورد. با توجه به نمودارهای بدست آمده که در بخش­های دیگر این فصل آورده شده می­توان مقادیر متغییرها را تعیین نمود. طبق تحقیق انجام شده و با توجه به مساله پایداری شیروانی­های خاکی و روند حل آن، می­توان پارامترهای الگویتم را برای یک شیروانی خاکی در یک حالت نسبتاً ساده که در شکل(۱-۵) آورده شده تحلیل را انجام داد. سپس متغیرهای ذکر شده را برای این حالت یافت. نتایج بدست آمده را می­توان برای شیروانی­های خاکی با شرایط متفاوت هندسی استفاده نمود. در نتیجه با تعیین مناسب این متغیر­ها می­توان به تحلیل و آنالیز شیروانی­های خاکی با سرعت همگرایی بالا دست یافت.
شکل (۵-۱٫الف)شیروانی با مشخصات هندسی
۵-۲- تعیین پارامترهای تاثیر گذار در سرعت همگرائی الگوریتم PSO