در مجموع این سخنان فضایی را ترسیم می نماید که می توان حدس زد که قرآن کریم از یک نظام زوجی برخوردار است و می توان این قسم از واژگان یعنی واژگان دارای ساختار تثنیه و واژگان دوگانه همنشین را در قالب یک نظام معنایی ارائه نمود.
۲-۲ نظام معنایی
نظام معنایی که برای این واژگان در نظر گرفته شده است از سه مجموعه ی اصلی : زوجین ، شفع و مثانی تشکیل شده که این نام ها خود برگرفته از قرآن کریم است . مجموعه ی زوجین به دو زیر مجموعه ی حقیقی و مجازی تقسیم می گردد. مجموعه ی زوجین حقیقی شامل واژگانی است که حقیقتاً صفت زوجیت بر آن ها اطلاق می شود مانند : زوجین (قیامه/۳۹) و مجموعه ی زوجین مجازی متشکل از واژگانی است که صفت زوجیت نه به صورت عینی و خارجی بلکه به اعتبار وضع و قرارداد بر آن ها اطلاق می شود مانند : الشمس و القمر(رعد/۲). مجموعه ی شفع بر اساس نوع ارتباط و همنشینی واژگان در کنار یکدیگر به دو زیر مجموعه ی حقیقی و اعتباری تقسیم می گردد.

مجموعه ی شفع حقیقی، واژگانی را در بر دارد که ارتباط و همنشینی آن ها در کنار یکدیگر حقیقی است مانند : المجاهِدین مِنکم و صابرین (محمد/۳۱) ارتباط میان این دو حقیقی و جاودانه است و بر اسا س آیه ی شریفه ی «یَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِینَ إِلَى الرَّحْمنِ وَفْداً »(مریم/۸۵) روزى که پرهیزگاران به سوى خداى‏رحمان گروه گروه محشور مى‏شوند و حتی با بر پا شدن رستاخیز این ارتباط گسسته نخواهد شد.
در مجموعه ی شفع اعتباری واژگانی قرار می گیرند که ارتباط و همنشینی آن ها در کنار یکدیگر، ارتباطی حقیقی نیست بلکه از نوع ارتباطات قراردادی و اعتباری است که چندان مستحکم نخواهد بود وگاه در زندگی دنیوی گسسته خواهد شد مانند : فَتَیان (یوسف /۳۶) که بر اساس آیه ی شریفه ی «‏یا صاحِبَیِ السِّجْنِ أَمَّا أَحَدُکُما فَیَسْقِی رَبَّهُ خَمْراً وَ أَمَّا الْآخَرُ فَیُصْلَبُ فَتَأْکُلُ الطَّیْرُ مِنْ رَأْسِهِ قُضِیَ الْأَمْرُ الَّذِی فِیهِ تَسْتَفْتِیانِ» (یوسف/۴۱) ارتباط اعتباری میان آن دو منقطع گردید و گاه با برپایی هنگامه ی رستاخیز گسسته خواهد شد مانند : صاحِبَته و أخیه (عبس/۳۶)، أزواجاً و ذُریهً (رعد/۳۸) که بر اساس آیه ی شریفه ی « یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ »،« وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ »، «وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِیهِ» (عبس/۳۶-۳۴) ارتباط و نسبیت دنیوی آن ها گسسته می شود همچنین ارتباط میان « المنافقین و الکافرین » ( نساء/۱۴۰) ، گر چه در زندگی دنیوی این دوگروه با یکدیگر پیوندی تنگاتنگ داشتند با این وجود بر اساس آیه ی کریمه ی «وَکُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیامَهِ فَرْدا » (مریم/ ۹۵) در روز رستاخیز تنها خواهند ماند.
مجموعه ی مثانی به دو زیر مجموعه ی (اساسی و نسبی ) تقسیم می گردد. در مجموعه ی مثانی اساسی واژگانی قرار می گیرند که اگر چه صورت مفرد آن ها در زبان عربی رایج بوده ولی قرآن کریم واضع صورت تثنیه ی آن ها است و آن ها را به صورت تثنیه به کار برده است مانند : النَجدین (بلد/۱۰)، کِفلَین (حدید/۲۸). مجموعه ی مثانی نسبی واژگانی را شامل می شود که اگر چه در خارج از نظام معنایی قرآن معنادار هستند اما در فضای معنایی قرآن مضاف بر معنای لغوی در ارتباط با سایر واژگان نشانه ای از یک مفهوم بوده اند و تصور دینی خاصی را القاء می نمایند مانند : نَعلیک (طه /۱۲) ، یَومین (فصلت/۱۲-۹).
چینش واژگان در هر مجموعه با توجه به تعریفی که از هر مجموعه ارائه شده است و با بررسی معنای لغوی واژگان و با در نظر گرفتن ترجمه ی آیات و توجه به سیا ق آیات صورت گرفته و در حیطه ی واژگان و زبان قرآن تقسیم بندی و مورد بررسی قرار گرفته است . بنابراین در هر گروه ابتدا اطلاعات مختصری از نام گذاری مجموعه ی اصلی ارائه می شود و سپس زیر مجموعه های هر گروه بیان می گردد.
شکل( ۲-۱ ) : نظام معنایی واژگان مثنی
شکل( ۲-۱ ) : نظام معنایی واژگان مثنی
۲-۲-۱ زوجین
واژه ی « زوج » متضاد واژه « فرد » است . بر خلاف تصور فارسی زبانان که هر دو چیز جفت را زوج می نامند ، در زبان عربی به هر یک از دو چیز به صورت منفرد « زوج » و زمانی که در کنار دیگری قرار گیرد و جفت شوند «زوجین» اطلاق می شود . ( ابن منظور ، ۱۴۱۴ : ۲ / ۲۹۲ ؛ مصطفوی ، ۱۳۶۰ : ۴ / ۳۶۰ ) واژه پژوهان قلمرو معنایی گسترده ای را برای واژه « زوج » مطرح کرده اند : در جانداران به هر کدام از دو جنس مخالف ( نر ،‌ ماده ) که در مزاوجت یکدیگر قرار گرفته اند ( همان،‌۱۳۶۰ : ۴ / ۳۶۱ ؛ راغب ،‌۱۴۱۲ / ۳۸۴ ؛ قرشی ، ۱۳۷۱ : ۳ / ۱۸۵ ) و در غیر جاندران به هر کدام از دو چیزی که قرینه ی همدیگر هستند مانند : دولنگه ی کفش و همچنین به هر کدام از دو چیزی که مقارن و متضاد دیگری باشد مانند : شب و روز ،‌ شیرین و ترش و…. را زوج می نامند . ( راغب ، ۱۴۱۲ / ۳۸۴ ؛ مصطفوی ، ۱۳۶۰ : ۴ / ۳۶۱-۳۶۰ ؛ ابن منظور ،‌۱۴۱۴ : ۲ / ۲۹۲ ؛ قرشی ، ۱۳۷۱ : ۳ / ۱۸۵ )
۲-۲-۱-۱ زوجین حقیقی
هر دو چیزی که یکی فاعل و مؤثر و دیگری منفعل و متأثر باشد به گونه ای که از سوی فاعل عملی بر آن که منفعل است واقع گردد ( طباطبایی ،‌۱۳۷۴ : ۱۸ / ۵۷۳ ) یا در حقیقت دو چیزی که در ارتباط با یکدیگر معنادار می شوند و یک نسبیت و عناوین جدیدی می یابند مانند : پسر و دختر زیرا از زمانی که پیوند ازدواج میان این دو برقرار می شود این دو نفر عناوین جدید زن و شوهر را می یابند و اگر A شوهرBاست پس B نیز زن A خواهد بود .
در قرآن کریم می توان این گروه از واژگان را در این مجموعه قرار داد :
شکل( ۲-۲ ) : زوجین حقیقی
شکل( ۲-۲ ) : زوجین حقیقی
اگر به موجودات زنده بنگرید، درمی یابید که اکثر آن ها ساختمان جسمی متقارنی دارند. اصل تقارن به سادگی حکمی است که بنا بر آن اگر چیزی از زاویه های گوناگون معینی نگریسته شود، یکسان به نظر می آید. بدیهی است مسئله ی تقارن با زوجیت در ارتباط است زیرا در هر تقارن «دو» چیز در اطراف محور تقارن باید همانند باشند، چنانچه جسم اکثر موجودات زنده متقارن است.(حسینی زاده، ۱۳۸۶ :۱۴۴-۱۴۲) همان گونه که در تعریف «زوجین» اشاره شد در زبان عربی به هر دو چیز مقارن نیز «زوجین» اطلاق می شود چنانچه در بدن اکثر جانداران زنده اندام های مزدوج و مقارنی وجود دارد که از خصوصیات زوجی برخوردارند و بدن آن ها حالات متقارن دارد.
شکل( ۲-۲ ) : زوجین حقیقی
۲-۲-۱-۲ زوجین مجازی گاه موجودات عینی و خارجی موصوف به صفت حقیقی هستند مانند : زن و شوهر که صفت زوجیت بر آن دو هم در حوزه ی واژگان و زبان و هم در حوزه ی حقیقت و عینیت خارجی اطلاق می شود و درمقابل، برخی
ازموجودات صفت زوجیت، به صورت مجازی برآن ها اطلاق می شود.
بنابراین زوجیت مجازی معمولاً در حوزه ی الفاظ مطرح می شود نه حقایق عینی و خارجی و این نوع زوجیت به اعتبار وضع و قرارداد است چنانچه ممکن است دو پدیده با وجود اینکه بر یکدیگر تأثیر و تأثر داشته باشند اما از نظر فیزیکی زوج یکدیگر نیستند اما از نظر لفظی زوج هم تلقی شوند مانند : خورشید و ماه زیرا در آسمان زمین، خورشید جسم نورانی روز و ماه جسم نورانی شب است و این دو را زوج هم می نامند . ( حسینی زاده ، ۱۳۸۶ / ۱۸۶ )
در قرآن کریم می توان این گروه از واژگان را در این مجموعه قرار داد :
شکل( ۲-۳ ) : زوجین مجازی
در زبان شناسی برخی از واژه ها به صورت یک جفت واژه مطرح می شوند که این نوع واژه های دوگانه ی همنشین را تحت مقوله ی «مکمل سازی» مطرح می سازند به این معنا که هر یک از این واژه های متضاد مکمل معنای دیگری است و نفی یکی موجب اثبات دیگری می شود مانند‌: خشک و تر، تا خشکی نباشد تر بودن معنایی نخواهد داشت و تا تر نباشد خشکی بدون معنا است و این دو واژه ی متضاد مکمل معنای یکدیگر خواهند بود.(پالمر، ۱۳۷۴: ۱۴۰)
شکل( ۲-۳ ) : زوجین مجازی
شکل( ۲-۳ ) : زوجین مجازی
شکل( ۲-۳ ) : زوجین مجازی
۲-۲-۱-۳ پیامد های زوجیت
خداوند متعال نگارنده دو کتاب : تکوین ( جهان هستی ) و تدوین ( قرآن کریم ) است و هماهنگی و ارتباطی که بین اجزاء کتاب تکوین وجود دارد در کتاب تدوین نیز مشاهده می شود ، تا جایی که قوانین این دو کتاب با یکدیگر منطبق و هماهنگ است . در جهان هستی تمام ممکنات و مخلوقات به صورت های گوناگون دو به دو به یکدیگر می پیوندند تا جهان آفرینش هستی گیرد و چرخ هستی به گردش درآید و به حیات خود ادامه دهد . در قرآن کریم نیز واج ها دو به دو به هم می پیوندند و شکل هجا به خود می گیرند تا واژگان تولد یابند .
واژگان در پیوند با واژگان دیگر باعث زایش معانی جدید می شوند و به شکل گیری آیات می انجامد . آیات با یکدیگر مرتبط می شوند که گاه ارتباط ظاهری دارند چنانچه با ذکر آیه ای مطلب تمام نمی شود و به آیه ی دیگر ارتباط می یابد ،گاهی ارتباط ظاهری نیست چنانچه در ظاهر مستقل به نظر می رسند ، ولی از نظر
معنایی با یکدیگر روابط درونی می یابند .آیات با پیوند به یکدیگر سوره ها را به وجود می آورند . پیوند و ارتباط میان سوره ها بسیار شگفت انگیز است . از سویی برخی از سوره ها به دلیل پیوند و تناسب که میان آن ها برقرار است با اسامی تثنیه مانند : سور بقره و آل عمران ( زهراوین ) ، سور فلق و ناس ( معوذتان ) نامیده شده اند .( سیوطی ، ۱۳۸۴ : ۱ / ۱۹۶-۱۹۲ ) از سویی دیگر برخی از سوره ها به دلیل پیوند و ارتباط تنگاتنگ، یک سوره تلقی شده اند مانند : سوره الضحی و الشرح ، سور فیل و قریش و توصیه شده است که در فرائض، این دو سوره با هم تلاوت شوند . ( طیب ، ۱۳۷۸ : ۱۴ / ۱۵۲ ) قرآن کریم در تمام هستی جریان دارد و بازگو کننده ی ارتباطی است که در میان پدیده ها و مخلوقات هستی برقرار است.
چنانچه بیانگر زوجیت هستی است : نر و ماده ، آسمان و زمین ، شب و روز ، خشکی و دریا ، نور و ظلمت ، تابستان و زمستان و…. این دوگانگی به آیات رنگ خاصی بخشیده به ویژه زمانی که از دوگونه از مردم درباره ی رفتاری که انجام می دهند و جزایی که از خداوند دریافت می کنند با انسان سخن می گوید : یکی مجرمانی که از دل های خود ، ترس از آفریدگار را زدوده اند و به انجام منکرات پایان نمی دهند و دیگری خائفین از خدا که ترس از خدا آنان را چنان پاک و پاکیزه نگاه داشته که گویی پیکان تازه در کمان نهاده اند و این روش ، جاری در کتاب الهی است . ( مدرسی ، ۱۳۷۷ : ۱۴ / ۳۵۲ ) تا هر کس به اندازه ی ظرف وجودی خود از آن بهره مند گردد . « نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَهٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلاَّ خَساراً » (إسرا ء / ۸۲ ) و سرنوشت حقیقی خویش را رقم زند .
بنابر آن چه گفته شد می توان از دیدگاه قرآن کریم پیامدهای زوجیت در جهان هستی را در محورهای زیر بررسی نمود :
۲-۲-۱-۳-۱ کثرت
گوناگونی و کثرت پدیده ها و جلوه های مختلف آفرینش خداوند در جهان هستی اغلب از دوگوهر وجودی نشأت می گیرد. در آیه ی « وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ فَمَحَوْنا آیَهَ اللَّیْلِ وَ جَعَلْنا آیَهَ النَّهارِ مُبْصِرَهً لِتَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکُمْ وَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ وَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ فَصَّلْناهُ تَفْصِیلاً »(إسراء / ۱۲) نخست خداوند فرموده : « شب و روز را دو نشانه قرار دادیم . » که ذکر واژه ی « آیَتَین » به صیغه ی مثنی تأکید بر عدد « دو » را می رساند . بنابراین اختلاف شب و روز با عث ایجاد و کثرت زمان می شود تا انسان بتواند حساب سال ها و تاریخ وقایع را داشته باشد زیرا تعداد روزهای هر سال مشخص است و شمارش روزها ، به ایجاد تقویم و ضبط ماه ها و سال ها می انجامد . بنابراین اگر اختلاف شب و روز در کار نبود و تنها یک روز یا یک شب وجود داشت کثرت
زمانی هم میسر نبود . ( حسینی زاده ، ۱۳۸۶ / ۷۲-۷۱ ) همچنان در آیه ی «یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَهٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالاً کَثِیراً وَ نِساء …» ( نساء /۱ ) به این نکته ی ارزشمند اشاره دارد . از سوی دیگر در آیه ی «وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَثَّ فِیهِما مِنْ دابَّهٍ وَ هُوَ عَلى‏ جَمْعِهِمْ إِذا یَشاءُ قَدِیرٌ »(شوری / ۲۹) به صراحت گسترش انواع موجودات زنده در دو پهنه ی آسمان و زمین را بیان می کند . ضمیر تثنیه «هما » آسمان و زمین را دربرمی گیرد . ( مکارم شیرازی ، ۱۳۷۴ : ۲۰ / ۴۳۹-۴۳۸ ) باگذشت زمان جنبندگان و مخلوقات زمینی و آسمانی هریک به نحو خاص و مناسب با بقای نوع خود گسترش می یابند و بقاء خویش را در صحنه ی هستی حفظ می کنند . به ویژه موجوداتی که از طریق تکثیر جنسی بر حفظ بقای وجود خود و افزایش موالید می کوشند .
از دیدگاه علمی تکثیر جنسی به چند روش صورت می پذیرد که در تمامی این روش ها ترکیب دو عنصر دیده می شود :
۱٫آمیختگی^[۶] : در این روش دو تک یاخته با یکدیگر جفت شده و آن گاه محتویات هسته ی آن ها (میکرونوکلئوس ها ) با یکدیگر تبادل حاصل کرده و سپس به صورت تک یاختگانی که هسته ی آن ها تجدید سازمان یافته است از هم جدا می شوند .
۲٫سنگامی^[۷] : دو سلول جنسی نر و ماده به نام گامت با یکدیگر ملحق شده و تشکیل تخم می دهند .
۳٫اسپوروگونی^[۸] : ابتدا در داخل اووسیست تک یاخته تعداد زیادی اسپوروزوئیت به وجود می آید ( به طور غیرمستقیم تقسیم چندتایی ) که بعداً طی مراحلی سلول های جنسی تشکیل می شوند که به طریق سنگامی با یکدیگر جفت می شوند . ( رضایی اصفهانی ، ۱۳۸۶ : ۲ / ۲۹۹ ) بنا بر توضیحات فوق آن چه بیان شد با شالوده ی خلقت سازگار است و این شالوده ای است که قرآن نیز به آن توجه داشته است . بنابراین خداوند متعال به منظور ایجاد تکثر و تنوع « دو » را اساس خلقت قرار داده است .
آفرینش بر اساس دو جنس مخالف و قطب های دوگانه منجر به ایجاد تنوع می شود . تنوع همواره گنجینه ای از مخلوقات را با خصوصیات گوناگون در گونه های مختلف انسانی ، حیوانی ، نباتی و …. به دنبال دارد . بنابراین تنوعی که به واسطه ی زوجیت تجلی می نماید و می تواند مجموعه هایی زیبا از جلوه های گوناگون آفرینش خداوند را به نمایش بگذارد ، چنانچه آیات « وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ
وَ زَرْعٌ وَ نَخِیلٌ صِنْوانٌ وَ غَیْرُ صِنْوانٍ یُسْقى‏ بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى‏ بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ » (رعد / ۴) « وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِلْعالِمِینَ » (روم / ۲۲) و «وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوَابِّ وَ الْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ کَذلِکَ إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِیزٌ غَفُورٌ »(فاطر / ۲۸ ) ( حسینی زاده ، ۱۳۸۶ / ۱۶۹-۱۶۰ ) بیانگر این مطلب است که « اختلاف » و « تنوع » در هستی از آیات خداوند محسوب می شوند و فهم این نکته تأمل خاصی را می طلبد .
۲-۲-۱-۳-۲ زیبایی
از دیدگاه قرآن کریم نه تنها تمام هستی در اوج زیبایی است ،‌« الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلَقَه‏ » ( سجده / ۷ ) بلکه خداوند همه ی ازواج را نیز با ظرافت و زیبایی خاصی آراسته و حجله گاه هستی را زیور بخشیده است . « وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ » (حج / ۵ ) بعید نیست که این تعبیر علاوه بر گیاهان، انسان ها و جانوران را نیز در بر می گیرد . خداوند متعال در مورد انسان نیز فرموده است : « وَ اللَّهُ أَنْبَتَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ نَباتاً »(نوح/ ۱۷) چنانچه برخی از مفسرین معتقدند : « نه تنها گیاهان بلکه هر آن چه را که از دل زمین می روید و تمام نباتات ، حیوانات و انسان ها را شامل می شود .» ( طباطبایی : ۱۳۷۴ : ۱۷/ ۱۲۹) هنرمندی خالق هستی در خلقت دوگانه ی مخلوقات و انعطاف آن ها به یکدیگر ، زیبا ، ستودنی و چشم نواز است . چنانچه خداوند به هنرمندی خود بالیده است : « تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَ هُوَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ » (ملک/ ۱) ، « فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ »(مؤمنون / ۱۴)